قیمومیت مردان بر زنان به چه معنی است؟ / زهرا ربانی املشی

1392/5/5 ۱۵:۳۲

حقوق انسان‌ها ناشی از استعداد‌های طبیعی آنهاست و به عبارتی مبنای حقوق، طبیعت است. زن و مرد در عین اینکه در انسانیت برابرند ولی دو گونه انسانند با دو گونه خصلت و طبیعت. وهرگونه عملی بر ضد طبیعت و فطرت، عوارض نا مطلوبی به بار می آورد .

حقوق انسان‌ها ناشی از استعداد‌های طبیعی آنهاست و به عبارتی مبنای حقوق، طبیعت است. زن و مرد در عین اینکه در انسانیت برابرند ولی دو گونه انسانند با دو گونه خصلت و طبیعت. وهرگونه عملی بر ضد طبیعت و فطرت، عوارض نا مطلوبی به بار می آورد .

استاد مطهری اسلام را منشاء بزرگترین خدمت‌ها به جنس زن می داند و اعطا حریت، شخصیت، مالکیت، استقلال فکر و نظر و به رسمیت شناخته شدن حقوق طبیعی زن را از جمله موهبت‌های اسلام می شمارد. از دید ایشان اسلام در جهت حقوق زن، با آنچه در غرب و کشورهای متمدن می گذرد دو تفاوت کلی دارد که یکی به ساختار زن از نظر روانشناسی و طبیعی برمیگردد و دیگری به عدم اجازه به عصیان و طغیان و بدبینی نسبت به جنس مرد.

از جمله ویژگیهای انسان، افراط و تفریط است. که یکی توقف و بازماندن از پیشروی ودیگری سقوط و انحراف را باعث می شود و هر دو حالت، نتیجه نامطلوب در پی دارد. اسلام از جانب هر دوی این گروه‌ها ضربه‌های بسیار متحمل شده است. گروهی افراطی و مبلغ جمود و تحجر وگروهی تفریطی و منادی بی‌بندوباری.

گروهی افراطی زن را صرفاً موجودی در خانه و خدمت خانواده تصور می کنند و هیچگونه استقلالی برای او قائل نیستند و گروهی تفریطی بر آنند که زن را از خانه و خانواده جدا کنند که در هر دو حالت هم زن و هم بقیه اعضای خانواده را متضرر کرده اند.
یکی از مواردی که برای سالاری و برتری مردان بر زنان در جامعه اسلامی به آن استدلال شده آیه شریفه «الرجال قوامون علی النساء» (نساء: ۳۴) است.
این آیه چه می گوید؟
(قوامه) در لغت به معنای قیام و اشراف بر امر یا مال آمده و به حمایت و سرپرستی نیز معنا شده است. همچنین گفته شده که (قوامه) در لغت به مفهوم محافظت کردن و رعایت مصالح فرد است. و از همین ریشه است (قیّم) به معنای کسی که بر امور چیزی قیام می کند و متولی آن می شود و آن را اصلاح می کند. (قوّام) نیز از واژه قیّم گرفته شده است، با این تفاوت که قوّام به معنای مبالغه و زیادت در آن می باشد یعنی او کسی است که عهده دار مصالح و تدبیر است.

بسیاری از علمای گذشته در بیان مفهوم آیه بدون در نظر گرفتن معنی لغوی آن به ذکر برتری و سیطره مرد بر زن اشاره کرده اند که از آن جمله اند:
محمد بن جریر طبری که از قدیمی‌ترین مفسران اهل سنت (متوفای ۳۱۰ ه.ق) است در این باره می گوید: «مردان قائم بر زنانشان در تأدیب و نظارت بر انجام واجبات و تکالیف آنان در برابر خداوند و شوهران می باشند» .
از ابن عباس نقل می کند که گفته است: "منظور از قوّامون در آیه شریفه، یعنی امرا و حاکمان، و بر زنان است که طبق دستور خداوند از شوهران اطاعت کنند."
ابن کثیر دمشقی نیز معتقد است: «مرد قیّم بر زن، رئیس و بزرگ او و حاکم بر اوست و ادب کننده وی به هنگام کجروی و انحراف است.»
زمخشری نیز گفته است: «قوّامون علی النساء؛ یعنی مردان با امر و نهی بر زنان اشراف و سیطره دارند، همان طور که والیان و حاکمان بر رعیت حکومت دارند».
مرحوم مقدس اردبیلی بر این باور است که مراد از قوّامیت، قیام مردان به امور زنان و تسلط بر آنان، همانند برتری و تسلط والیان بر رعیتشان است.
در مقابل دیدگاه‌های بالا که ریاست شوهر را، نوعی برتری و فضیلت مردان و سیطره آنان بر زنان می داند، و با کرامت انسان و اصل برابری منافات دارد، دیدگاه دیگری وجود دارد که در راستای تکریم زن است؛ به عنوان نمونه:
مرحوم شیخ طوسی ، در توضیح واژه «قوّام» فرموده است: «قوّام بر دیگری، کسی است که متکفل و عهده دار هزینه، پوشاک و سایر نیازمندیهای او می شود.»
شیخ محمد عبده در تفسیر المنار می نویسد: «منظور از قیام در آیه، ریاست است، اما ریاستی که مرئوس به اختیار و اراده خودش تصرف می کند و معنایش این نیست که مرئوس مقهور و بی‌اختیار باشد و عملی را بدون دستور رئیس خود انجام ندهد، زیرا مقصود از قیّم بودن شخصی بر دیگری این است که راهنما و مراقب او باشد".
برخی از مفسرین مثل آیت الله جوادی آملی حتی وجود برتری و اشراف را برای مرد، مردود دانسته اند، و قوّام بودن مرد را به نوعی تکلیف و مسؤولیت عنوان کرده و رهبری و ریاست او را نیز در راستای آن توجیه کرده اند: «قوّام بودن نشانه کمال و تقرب به خدا نیست چون مسائل اجتماعی و اقتصادی و کوشش برای تحصیل مال و تامین نیازمندیهای منزل و اداره زندگی را مرد بهتر به عهده می گیرد و مسؤول تأمین هزینه است، سرپرستی داخل منزل هم با اوست، ولی چنین نیست که از این سرپرستی بخواهد مزیّتی هم به دست آورد، بلکه یک کار اجرایی و یک وظیفه است نه یک فضیلت.»
آیت الله صادقی تهرانی صاحب تفسیر الفرقان می گوید: "قوّامون به معنای مراقبت نیکو از زنان و حفظ و حراست شایسته ازآنان است و این قوّامیت برای برتری گروه مردان بر زنان نیست و هیچ ولایتی برای مردان بر زنان مقرر نگشته است."

علامه طباطبايى مى‏فرمايد: «همچنين قيمومت (رياست) مرد بر زنش به اين نيست كه سلب آزادى از اراده زن و تصرفاتش در آنچه مالك آن است‏ بكند و معناى قيمومت مرد اين نيست كه استقلال زن را در حفظ حقوق فردى و اجتماعى او در دفاع از منافعش سلب كند؛ پس زن همچنان استقلال و آزادى خود را دارد و هم مى‏تواند حقوق فردى و اجتماعى خود را حفظ كند و هم مى‏تواند از آن دفاع نمايد و هم مى‏تواند براى رسيدن به اين هدفهايش به مقدماتى كه او را به هدفهايش مى‏رساند متوسل شود» .
علامه نيز در تفسير المیزان مي نويسد : "قيّم به معناي كسي است كه مسئول به قيام به امر شخص ديگري است و كلمه قوّام و نيز قيام مبالغه در همين قيام است و مراد از جمله «بما فضل الـله بعضهم علي بعض» آن زيادت هايي است كه خداوند به مردان داده به حسب طاقتي كه بر اعمال دشوار و امثال آن دارند چون زندگي زنان يك زندگي احساسي و عاطفي است كه اساس و سرمايه‌اش رقّت و لطافت است. در نتيجه خداوند در اين آيه براي قيموميت مرد دو دليل بيان مي فرمايد: يكي فضيلت ذاتي مرد كه نيروي بدني و فكري و تجربي او از زن است و ديگري آنكه متكفل مخارج زن و خانه خويش است و همين دو امر باعث مي شود سرپرستي به دست او باشد."
ترجمه تفسير جوامع الجامع: "پس مسأله قوامت را هيچ گاه نمي توان دليل بر برتري مرد نسبت به زن دانست زيرا قوامت مرد در واقع همان مسئوليت بيشتر در قبال زن است و وظيفه اي است كه به عهده مرد قرار داده شده كه به واسطه نوع آفرينشي كه دارند كار سرپرستي را برعهده دارند."
تفسير نمونه در تفسیر آيه «الرجال قوامون على النساء ...» می گوید: «قرآن در اينجا تصريح مى‏كند كه مقام سرپرستى بايد به مرد داده شود (اشتباه نشود منظور از اين تعبير استبداد و اجحاف و تعدى نيست‏بلكه منظور رهبرى واحد منظم با توجه به مسؤوليتها و مشورتهاى لازم است) ... و اين موقعيت‏به خاطر وجود خصوصياتى در مرد است‏.»
آیت الله سید ابوالقاسم خویی درمنهاج الصالحین می نویسد: "از اين رو، زنان تا آن حد موظف به اطاعت از شوهر هستند كه مربوط به حقوق همسران است و هرگز مردان، حق دخالت در اموال و درآمدهاى اقتصادى زنان را ندارند (آن طورى كه در حقوق اروپايى قبل از قرن بيستم وجود داشته است) و حتى وظيفه رسيدگى به كارهاى شخصى شوهر، اعم از تهيه غذا يا شستن لباس و غيره را نيز ندارند، نه اين كه چنين وظيفه‏اى ندارد بلكه در امور شخصى زن، شوهر موظف است در صورت نياز و متعارف بودن آن، براى او خادم بگيرد. بدين جهت، موضوع رياست ‏شوهر و اطاعت زن از او محدود مى‏شود به خروج زن از منزل و اشتغال او به كارهايى كه به تشخيص شوهر به عنوان سرپرست و مسؤول اين جامعه، آن را به مصلحت نداند و يا به نظر برخى از فقها خروج از منزل شوهر در صورتى بر زوجه ممنوع است كه با حق شوهر منافات داشته باشد."
پس مسئله قوامت را نمی توان هیچگاه دلیل برتری مرد نسبت به زن دانست زیرا قوامت مرد در واقع مسئولیت بیشتر در قبال زن است و وظیفه‌ای است که به دو دلیل بر عهده مرد قرار داده شده است ۱-به دلیل نوع آفرینش مردان، کار سرپرستی را به عهده دارند تا ازکیان خانواده دفاع کند و ۲- چون در دین مبین اسلام مرد موظف به انجام کارهای خارج از خانه و پرداخت نفقه است پس سرپرستی نیز با اوست.
و این قیمومیت به هیچ وجه کرامت زنان ومساوات با مردان را زیر سؤال نمی برد و چون مطابق فطرت است قابل پذیرش میباشد. والسلام.