1392/5/1 ۱۱:۴۱
بخش دوم - زهرا سلیمانی : در بخش اول گفت¬وگو، دکتر داوود هرمیداس باوند به جریانات حوزه نفتی ایران قبل از فعالیت¬های مصدق و جنبش های داخلی برای ملی شدن صنعت نفت پرداخت. در بخش دوم این گفت‌وگو او درباره چگونگی روند مذاکرات ایران با دیگر کشورها و فعالیت های بین المللی دکتر مصدق برای بهره مندی ایران از ملی شده صنعت نفت می گوید و معتقد است که اگر بعد از کودتا شاه موفق شد تا به قیمت و شرایط مطلوبی از منافع نفتی برسد به خاطر تلاش هایی بوده است که پیش از او مصدق در حوزه بین الملل، افتخار انجام آن را داشته است.
- ملی شدن صنعت نفت در چه بستر تاریخی و سیاسی رخ داد که آن را به عنوان یکی از مهم ترین اتفاقات تاریخ آن زمان مطرح می کند؟ در زمان دکتر مصدق اقدام به ملی کردن صنت نفت مکانیزمی بود مشروع که بعد از جنگ بین المللی اول کشور های بسیاری برای توسعه اقتصادی از آن استفاده کرده بودند مثل فرانسه و انگلیس و ... بنابر این اقدام ایران مقایر با عرف بین المللی نبود. نکته دیگر این است که ایران به نوعی پیروزی، از لحاظ حقوقی در عرصه بین الملل رسید. یعنی خط مشی‌ای را که پیش می‌گیرد تماما در حوزه حقوق بین الملل و موازین و عرف بین الملل است. ایران موفق می‌شود در شورای امنیت وارد شود و نظراتش را با قدرت بیان کند و با استدلال نظرات طرف مقابل را رد کند. بنابراین با این کار ایران به نوعی پیروزی در عرصه سیاسی دست می‌یابد. مسئله مهم دیگر این است که ایران از رقابت بین آمریکا و انگلیس به خوبی استفاده می کند. در سال 1948 جنگ سرد رسما آغاز می شود و سیاست مهار بلوک شرق اعلام می شود از این رو فضای جدیدی ایجاد می شود، فضایی آکنده از تضادها، تعارض ها و رقابت ها، که ایران از این فرصت ها استفاده کرد. از نظر دکتر مصدق صنعت ملی شدن نفت نوعی رنسانس سیاسی در ایران بود. او سه نکته را مد نظر داشت اول اینکه ملی شدن تنها میل دست یابی به استقلال واقعی در اقتصاد و سیاست و قطع نفوذ شرکت نفت در جریان سیاست ایران و در نظام حاکمه است. دوم اینکه ایران به منابع طبیعی خودش حاکمیت داشته باشد و به نحوی که مطلوب می داند برای توسعه اقتصادی خودش از آن بهره گیری کند. سوم، استقرار ارزش های دمکراتیک بود و چهارم اجرای صحیح قانون مشروطیت است که مبنی بر آن شاه باید سلطنت کند نه حکومت یعنی به نوعی به نظام استبدادی پایان داده شود. نکاتی که به دنبال ملی شدن صنعت نفت مطرح شده بود ابعاد و تاثیرات مختلف و گسترده ای داشت.
- چرا رابطه آمریکا با ایران بر سر ملی کردن نفت تا این حد متناقض بود و ظرف چند سال آمریکای طرفدار ناسیونالیست به آمریکای کودتاچی تبدیل شد؟ آمریکایی ها قویا از ملی شدن صنعت نفت حمایت می کردند به خصوص در وزارت امور خارجه ایران افرادی مثل مک کین، جرج آلن و کردی معتقد بودند یکی از راه های موثر برای جلوگیری از نفوذ خزنده و فزاینده کمونیست در ایران حمایت از ناسیونالیسم است. بنابر این جنبش ملی کردن صنعت نفت را یک جنبش ناسیونالیستی تلقی می کردند. در مرحله دوم آمریکایی ها نقش میانجی گری را ایفا می کنند. هری من را به ایران می فرستند و در دیپلماسی بین لندن و تهران موفق می شود که به انگلستان بقبولاند که ملی شدن صنعت نفت ایران را بپذیرد. در نتیجه انگلیس هم این جریان را می پذیرد و هیئتی به نام جکسون را برای مذاکره با ایران می فرستند و تحریم ها و بلوکه کردن های ایران را بر می دارند. اما چون پیشنهادهایی که از جانب این هیئت ارائه می شود مقایر قانون 9 ماده ای ملی شدن صنعت نفت بود، پیشنهادها پذیرفته نمی شود. ازاین رو دوباره هیئت دومی را به نام استوکس، رئيس نمايندگان دولت پادشاهي انگلستان و مهردار هیئت سلطنتی انگلستان را برای مذاکره به ایران می فرستند. او هم تقریبا همان پیشنهادهای جکسون را با کمی تغییر ارائه می کند که بازهم مسئله مغایر با قانون ملی شدن تشخیص داده می شود، مذاکره انجام نمی شود و هیئت انگلیسی، ایران را ترک می کند. آنتوني ايدن، وزير خارجه دولت چرچيل در خاطراتش می نویسد: «ما متوجه شدیم که دکتر مصدق دارد از کارت آمریکا بر علیه ما استفاده می کند. ما تلاش کردیم این کارت را بگیریم. در اجلاس مجمع عمومی (که آن زمان در پاریس بود و هنوز به نیویورک منتقل نشده بود) من با وزیر امور خارجه آمریکا وارد مذاکره شدم و به او پیشنهاد مشارکت در امور ایران را دادم. زیاد استقبال نکرد اما مذاکرات که ادامه پیدا کرد. در هر حال به این تعامل رسیدیم که آمریکا نیز در منافع نفت ایران مشارکت داشته باشد.» بعد از این تعاملات گروهی که در وزارت امور خارجه آمریکا طرفدار نظریه حمایت از ناسیونالیسم مقابل کمونیسم در ایرن بودند از کار برکنار شدند مثلا مکی، معاون وزارت امور خارجه آمریکا را به عنوان سفیر آمریکا در ترکیه مامور کردند و بقیه را بازنشسته کردند. بانک بین المللی با نظر مشترک آمریکا و انگلیس با عنوان پیشنهاد دهنده جدیدی وارد میدان می شود. پیشنهاد او به ایران این بود که برای دو سال خودش مستقلا امور را اداره کند و من کاری ندارم که نفت ملی شده است ما فقط اجازه اداره امور را به شما می دهیم و این برای افرادی مثل دکتر مصدق که برای ملی شدن صنعت نفت بسیار تلاش کرده بودند بسیار سنگین بود.
- یکی از نقدهایی که به دکتر مصدق وارد است این است که او می توانست بدون مقابله و لج بازی های بی ثمر امتیازهای نفت را به دیگر کشورهایی که فن¬آوری صنعت نفت دارند واگذار کند و نگذارد که کشورهای قدرتمندی مثل انگلیس و آمریکا بر علیه ایران با هم متحد شوند و ایران را دچار خسارت های بسیاری کنند. چراکه ایران به هر حال تکنولوژی کشف، استخراج، تصفیه و فروش نفت را نداشت. به موجب قرار داد دارسی و قرارداد های بعد از آن، آنها وظیفه داشتند و متعهد بودند که نیروهای ایرانی را آموزش دهند تا به مرور زمان جایگزین متخصصین هندی شوند و بتوانند خودشان امور نفتی را اداره کنند. اما آنها به این تعهدات عمل نکردند.
- میتوان به این شکل تحلیل کرد که در واقع دکتر مصدق می خواست در صنعت نفت از تکنولوژی غربی ها هم استفاده کند اما شرایط و پیشنهادهایی که آنها ارائه می دادند کاملا به ضرر ایران بود و شرایط پیشنهادی به قدری منافع ایران را نادیده می گرفت که به نوعی بیشتر شبیه به استعمار بود. حرف ایران این بود که خب همانطور که کشور انگلیس صنعت نفت خود را ملی کرده است ما هم صنعت نفت خود را ملی کرده ایم. درست است که شما در این صنعت توانایی بیشتری دارید ما هم در این امر حرفی نداریم و شما می توانید این امور را مدیریت کنید ولی شما باید بپذیرید که نماینده ما هستید و نفت ما ملی شده است. اما بانک بین المللی می گفت ما اصلا به ملی شدن کاری نداریم یعنی می خواست یک خط بطلانی روی تمام این هیاهوها و جنبش ها بکشد. بعد از اینکه در آمریکا جمهوری خواه ها بر سر کار آمده بودند آیزنهاور و چرچیل پیشنهادی ارائه داد که بیشتر شبیه اولتیماتوم بود. و نشان می¬داد که آنها نمی توانستند با دولت دکتر مصدق بر اساس نظریات و خواسته هایشان کنار بیایند، بنابر این مشترکاً در طلب تغییر دولت بر آمدند. موضع گیری آمریکا در واقع در سه نوبت اتفاق افتاد یک، حمایت کامل. دو، نقش میانجیگری و سه، هم داستان شدن با انگلستان و مشارکت با او در نفت.
- چرا ایران نتوانست با روس ها در این جریان به توافق برسد؟ این برداشت ابتدا در نظر ایران بود که یک مبارزه ضد استعماری باید حمایت نسبی شوروی و بلوک شرق را داشته باشد ولی به چند دلیل این انتظار ایران تحقق پیدا نکرد. اول اینکه استالین معتقد بود جنبش هایی که در طیف جهان غرب هستند وقتی در کشورها اتفاق می افتد نهایتا حل و فصل آن در همان چهارچوب ارزش های جهان غرب شکل می گیرد بنابر این آنها زیاد اعتبار و ارزشی برای این نوع جنبش ها قائل نبودند مثل جنبش وابسته به مصدق و گاندی که در طیف جهان غرب مبارزاتشان را انجام داده بودند. دوم اینکه در هر جنبشی که دولت شوروی به عنوان دژ انترنال سوسیالیسم جهان، نفوذ و حتی حضوری غیر مستقیم نداشته باشد آن جنبش قابل اعتماد نیست. نکته سوم و مهمترین نکته از نظر استالین این بود که، انگلستان یک قدرت استعماری امپریالیستی پیر و فرتوت است که رو به ضعف دارد اما آمریکا یک قدرت امپریالیست حاد است که می خواهد جایگزین انگلستان شود. بنابر این به نفع شوروی است که در وضع موجود رابطه اش را با انگلستان حفظ کند تا آمریکا جایگزین شود. از این رو حذب توده هم سعی کرد در جریان ملی شدن صنعت نفت کارشکنی کند. به همین دلیل بود که به آنها توده نفتی می گفتند یعنی در معنا منافع انگلیس را تامین می کردند اما در اسم به عنوان توده شناخته می شدند. اما بعد از مرگ استالین بد شانسی ایران این بود که مانیکوف که بر سر قدرت آمد و پیشنهاد همزیستی مسالمت آمیز با جهان غرب را ارائه داد. درواقع او دنبال یک راه برای آشتی بود بنابر این وقتی اقداماتی از سوی غرب انجام شد که به کودتای 28 مرداد منتهی شد، شوروی در جایگاهی نبود که بخواهد در مقام مخالفت یا اعتراض بر بیاید بلکه تلویحاً نظر مساعد داشت.
- جنبش ملی شدن صنعت نفت تا چه اندازه متاثر از تغییرات سیاسی و اقتصادی جهان بود و تا چه اندازه توانست بر مناسبات جهانی و مسائل سیاسی و اقتصادی کشورهای دیگر موثر باشد؟ مسئله ملی کردن صنعت نفت در آن تاریخ یک کار مترقیانه ای برای جنبش های استقلال طلبانه بود. بعد از جنگ این نوع جنبش های استقلال طلبانه آفریقا و آسیا را فرا گرفته بود و در نتیجه آنها، هند و پاکستان در سال 1937 مستقل شده بودند. در آسیایی جنوبی و شرقی و ویتنام مبارزاتی علیه فرانسوی ها شکل گرفته بود. بنابر این در چنین شرایطی مسئله ملی کردن نفت که یک عرف پذیرفته شده جهانی بود برای توسعه اقتصادی و کوتاه کردن دخالت های شرکت های خارجی نه تنها در بعد اقتصادی بلکه در بعد سیاسی بسیار مهم بود. نکته دوم استفاده از تعارض ها، تضادها و فرصت هایی بود که وجود داشت. نکته دیگر این بود که دولت انگلستان راضی نمی شد اصل مسلمی که در نظام انرژی بین المللی مبتنی بر سود پنجاه- پنجاه بود را بپذیرد. این ملی شدن هم پیروزی در حوزه سیاسی بود و هم اقتصادی و در داخل نیز تلاش این بود که کشور به یک استقلال واقعی سیاسی و اقتصادی، استقرار نظام دمکراسی و تعدیل اختیارات نظام استبدادی و قانون واقعی مشروطه برقرار برسد. یک بار خانم آلبرایت، وزير امور خارجه آمريکا در سخنان خود به این امر اشاره کرد و گفت درواقع با ضربه ای که ما به ایران زدیم جلوی پیشرفت دمکراسی در ایران را گرفتیم. در بررسی مسائل تاریخی درست این است که آنها را در مقطع زمانی خودش باید دید و سنجید. آثاری که نهضت ملی شدن صنعت نفت داشت آثار مثبتی بود. مثلا مامیبینیم که چند ماه بعد از این جریان، مجمع عمومی سازمان ملل، با توجه به آنچه که در تعاملات بین ایران و انگلیس و فرایند آن روی داده بود با تصویب چند قطع نامه، حاکمیت دائمی کشورها بر منابع طبیعی خودشان را تصویب کرد. یعنی از آن زمان کشورهای جهان حاکمیت قطعی بر منافع خود پیدا کردند و مجاز شدند به هر نحوی که صلاح بدانند برای توسعه اقتصادی خودشان عمل کنند. ملی شدن در واقع الگویی شد برای دیگر کشورها. مثلا وقتی در سال 1956 کانال سوئز را ملی کردند. جمال عبدالناصر، رهبر مصر خود اعتراف می کند که ما به پیروی از رهنمودهای زعیم عالی قدر شرق، برای منافع مردم مصر کانال سوئز را ملی می کنیم. با توجه به آن چیزی که در زمان تعاملات ایران با انگلیس روی داده بود، چون انگلیس صدور نفت ایران را متوقف کرده بود سعی کردند صدور نفت ایران و عراق را افزایش بدهند تا کمبود نفت ایران را جبران کنند. وقتی اپک تشکیل شد در اساس نامه آن ماده ای ثبت شد که می گوید اگر کشورهای عضو اپک با شرکت های خارجی دچار اختلاف و مشکل می شوند اعضای دیگر مجاز نیستند به دلیل متوقف کردن تولید یا صادرات نفت آن کشور، دست به افزایش تولیدات خودشان بزنند. پس تمام این اتفاقات تاثیرات بین المللی هم داشته است.
- درواقع می توان ادعا کرد کارهایی که در زمان مصدق انجام شد بستری مناسب را برای شاه فراهم کرد تا بتواند به نحو بهتری از منابع نفتی ایران سود ببرد؟ ملی شدن منابع طبیعی کشور و زیر بار رفتن انگلیس برای تقسیم پنجاه- پنجاه منافع، همه در زمان مصدق به رسمیت شناخته شد که تاثیراتش را هم در زمان شاه می توانیم ببینیم.
- عده ای هم معتقدند که به دست گرفتن زمام امور نفت، منافع همه جانبه کشور را دربر نداشت و اگر مصدق با انگلیسی ها و آمریکایی ها توافق می کرد هم وضعیت کشور بهتر بود و هم اینکه با لجاجت دشمن تراشی نمی کرد. ملی شدن در هر حال یک جنبش سیاسی بوده و مسیری است که رفته شد. نقد هایی هم به مصدق وجود دارد مثلا طرفداران بقایی می گویند مصدق عامل انگلیسی ها بوده و تمام این جریانات سناریوهای از پیش تعین شده توسط انگلیس ها بوده که مصدق هم تنها نقشش را در این سناریوها ایفا کرده است. حالا اگر مصدق با انگلیسی ها همکاری می کرد معلوم نبود چه حرف هایی می زدند و در معرض چه اتهاماتی قرار می گرفت. به هر حال در آن شرایط تاریخی و بین المللی، ملی کردن صنعت نفت یک جنبش مترقیانه سیاسی و اقتصادی محسوب می شود. اما امروز همه دولت ها سعی می کنند که سرمایه های خارجی را جذب کنند و فضاها کاملا عوض شده است. دیگر شرکت ها میزان تولید و قیمت ها را تعیین نمی کنند بلکه اپک تعیین می کند که میزان تولیدات چه مقدار باید باشد و قیمت اعلام شده بین المللی بر اساس برند نفت را مشخص می کند. ولی در آن زمان ایران اصلا نمی دانست واقعا چقدر نفت تولید شده است چون در تراز بازرگانی شرکت ها هیچ نظری نداشت تنها یک نماینده داشت که همان نماینده هم عملا در خدمت شرکت ها بود یا بهش اجازه نمی دادند که در تراز های بازرگانی دخالت داشته باشد. اما با آمدن اپک جریان به کل عوض شد.
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید