شكست سياست‌ورزي اخوان‌المسلمين/ حسين سليمي

تصويري كه شبكه الجزيره از بحران و قدرت‌نمايي خياباني در مصر پخش مي‌كرد، گوياي وضعيت قطب‌بندي شده يا پولاريزه اين جامعه بود. از يك‌سو مخالفان محمد مرسي و منتقدان اخوان‌المسلمين صدها هزار نفر را گردهم آورده بودند و در ديگر سو در مناطقي ديگر موافقان او همين حجم از انسان‌هاي هوادار آنها را گرد آورده بودند. اين زور‌آزمايي خياباني گاه به خشونت كشيده مي‌شد و اوضاع اجتماعي اين كشور را به بن‌بستي شديد كشانده بود. اين وضعيت يعني قطب‌بندي شدن جامعه از نظر سياسي شرايطي است كه از منظر جامعه‌شناسي سياسي امكان ثبات سياسي را از ميان مي‌برد و راه را براي تقابل‌هاي شديد اجتماعي مي‌گشايد. در جامعه پولاريزه شده‌معمولا نظاميان نقش‌محوري مي‌يابند زيرا اگر ابزارهاي كارآمد دموكراتيك براي تعيين تكليف اختلافات سياسي نهادينه نشده باشد، نظاميان تنها كساني هستند كه با استفاده از ابزار زور مي‌توانند جامعه را به حالت تعادل بازگردانده و قادرند گروه‌هايي را كه مطالبات سياسي خود را به خيابان مي‌كشانند به خانه بازگردانند.

آيا دموكراسي در نخستين آزمون خود در كشور مصر مردود شده است؟ آيا اسلامگرايي ميانه‌روي كه با ابزارهاي دموكراتيك قدرت را در كشورهاي مختلف خاورميانه از جمله مصر به دست گرفته، در نخستين پيچ تند سياست‌ورزي خود به دره افتادند؟ آيا مخالفان اسلامگرايي كه اعتراضات خود را از تركيه آغاز كردند و در مصر فعاليت خود را به اوج رساندند، از راه اعتراضات خياباني و حضور در فضاي مجازي مي‌توانند طومار قدرت رسمي اسلامگرايان را در هم پيچند؟ براي يافتن پاسخ اين پرسش‌ها لازم است به چند نكته اساسي توجه كنيم:

1- با گذشت حدود سه سال از تحولات اخير خاورميانه كه تحول‌طلبي مردم با موج نوين اسلامگرايي در كشورهاي خاورميانه گره خورد، گروه‌هاي اجتماعي مخالف اسلامگرايي و مخالفان اخوان‌المسلمين با استفاده از همان ابزاري كه انقلاب‌ها و جنبش‌هاي اخير خاورميانه را آغاز كردند به مقابله همه‌جانبه با اسلامگرايان پرداخته و با بهانه كردن پاره‌يي از مشكلات اجرايي و مسائل اقتصادي در دولت‌هاي تحت امر آنها، ابتدا در شبكه‌هاي مجازي و سپس در خيابان‌ها، دولت‌هاي اسلامگراي اخواني را تحت فشار گذاشتند. اين حركت از تركيه آغاز شد كه پس از چندي با آميزه‌يي از سركوب و توافق فرونشست. اما جامعه تركيه به مانند جوامعي مثل مصر قطب‌بندي شده نيست و نهاد ارتش نيز در آن ديگر نهادي مستقل نيست. از اين رو معترضان با تشديد فشار خياباني و فضاي مجازي نتوانستند بنيادهاي حكومت حزب عدالت و توسعه را متزلزل سازند. اما داستان مصر داستان متفاوتي بود.

2- كشور مصر جامعه‌يي است كه از همان بدو استقلال در سال 1921 به نوعي قطب‌بندي شده بود.

اين امر به ويژه از ابتداي دهه 1950 كه نظاميان با كودتاي نظامي به قدرت رسيده و نام آن را انقلاب گذاشتند، تشديد شد. اين زمان كه با اوج‌گيري فعاليت‌هاي گسترده‌ترين و با‌نفوذترين تشكيلات مذهبي زمان با عنوان اخوان‌المسلمين همراه شد، به تدريج جامعه را به سوي قطب‌بندي پيش برد.

اين امر از هنگامي آغاز شد كه جمال عبدالناصر اخوان‌المسلمين را به تلاش براي ترور رهبر مصر متهم كرد و تلاش كرد با ابزار سركوب آنها را از ميدان منازعه سياسي كنار زند. با اين حال اخوان‌المسلمين از آن شرايط تاريخي استفاده كرد و با رفتن به لايه‌هاي زيرين جامعه و فعاليت در حوزه‌هاي اجتماعي و اعتقادي به گسترده‌‌‌ترين شبكه اسلامگراي خاورميانه بدل شده و در تمامي كشورهاي عربي منطقه ريشه دواند.

3- در مصر جديد اخوان‌المسلمين از ابتدا نقشي محوري در انقلاب مصر نداشت و توانسته بود بيشترين استفاده سياسي را از اين انقلاب كرده و نه فقط مجلس قانون‌گذاري را در اختيار گيرد بلكه كانديداي آنها به عنوان نخستين رييس‌جمهور منتخب مردم مصر به قدرت رسيد. اين فرصت تاريخي بود كه مي‌توانست راه را براي احياي نوع جديدي از اسلامگرايي در عرصه رسمي سياست‌گذاري بگشايد‌. اما به نظر مي‌رسد كه محمد مرسي و همراهان اخواني او نتوانستند از اين فرصت به خوبي استفاده كنند. آنها در درجه اول مخالفان سياسي خود را دست‌كم گرفتند، نه فقط نظرات آنها را در تدوين قانون‌ اساسي ناديده گرفتند و ‌بندي را وارد قانون كردند كه نقطه حساس آنها بود، بلكه در دولت نيز نتوانستند سلايق مختلف را گردهم جمع كنند. از اين رو نه فقط سكولارها، بلكه اسلامگرايان تندرو مانند حزب النور به آنها پشت كردند و بخش عمده‌يي از جامعه سياسي در مقابل آنها قرار گرفت. محمد مرسي در انتخابات رياست‌جمهوري با آراي حدود 13 درصد از كساني كه شرايط شركت در انتخابات را داشتند به رياست‌جمهوري رسيده بود و اين درصد آنقدر قاطع نبود كه آنها را به گونه‌يي از اقتدارگرايي در جامعه مصر بكشاند. اين اشتباه بزرگي بود كه مرسي چند روز قبل از سرنگوني به آن اعتراف كرد. اما اين اعترافات معمولا بسيار دير است و تنها علامتي براي شكست معترفان محسوب مي‌شود.

4- وضعيت اقتصادي اجتماعي مصر در يك سال گذشته رو به وخامت بيشتر پيش رفته بود. صنعت توريسم در اين كشور در حال نيمه تعطيل بود و بيكاري و بحران اقتصادي به نقطه بحراني خود نزديك مي‌شد و اين نكته‌يي بود كه وضعيت اسلامگرايان اخواني را در سياست ورزي متزلزل‌تر ساخته بود.

5- همگرايي ميان كنشگرايان سياسي سكولار و شبكه‌هاي اجتماعي حامي آنها با نظاميان به گونه‌يي بود كه شرايط را براي سرنگوني اخواني‌ها فراهم آورد. اين امر در جامعه مصر شديدتر بود زيرا در جوامعي مثل ليبي و تونس، دولت با تركيبي از سكولارها و اسلامگرايان تشكيل شد و نيروهاي سياسي در درون اين دولت‌ها به تعادل بيشتري رسيدند.

6- به نظر مي‌رسد كه اين نقطه‌يي براي يك تحول جدي در جامعه مصر است. اين را نمي‌توان نقطه پايان دموكراسي دانست. اين را نمي‌توان نقطه پايان اسلامگرايي سياسي در اين جوامع دانست، اما اين را مي‌توان پايان راه براي قدرت كامل اسلامگرايان اخواني در اين كشور دانست. اخوان‌المسلمين در طول حدود 90 سال فعاليت خود بارها شرايط سركوب را تجربه كرده است و توانسته با رفتن به لايه‌هاي زيرين جامعه خود را بازسازي كند، اما به نظر مي‌رسد كه نظام سياسي نوظهور مصر در جريان اين چالش جديد، اسلامگرايي اخواني را به انزوا خواهد برد. از اين پس نظاميان در فرصت كوتاهي دولت انتقالي را در دست خواهند داشت و پس از اصلاح مواد اسلامگرايانه قانون اساسي، انتخاباتي جديد را برگزار خواهند كرد كه در آن ضمن آنكه اسلامگرايان جايي خواهند داشت اما كفه قدرت به سوي سكولارهايي خواهد چربيد كه امكان معامله بيشتری با جامعه جهاني داشته باشند.