گفتگو با صادق سجادی:«تاریخ جامع ایران» یک اثر جهانی است

1392/2/29 ۱۰:۵۵

سید صادق سجادی ، معاون پژوهشی، مدیر بخش تاریخ و عضو شورای عالی علمی مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی است. سابقه حضور دکتر سید محمد صادق سجادی در مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی به اوایل تاسیس این مرکز در سال 1363 شمسی باز می گردد.

سید صادق سجادی ، معاون پژوهشی، مدیر بخش تاریخ و عضو شورای عالی علمی مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی است. سابقه حضور دکتر سید محمد صادق سجادی در مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی به اوایل تاسیس این مرکز در سال 1363 شمسی باز می گردد. او مدتی دستیار مرحوم دکتر عباس زریاب خویی در بخش تاریخ بود و سپس به پیشنهاد ایشان ریاست بخش را پذیرفت. دکتر سجادی همچنین مدتی مدیریت بخش علوم را بر عهده داشت. وی بیش از پنج سال نیز در فرهنگستان زبان و ادب فارسی به عنوان عضو ارشد دانشنامه ادبیات فارسی و دانشنامه شبه قاره هند فعالیت می‌کرد. زمینه اصلی فعالیت‌های پژوهشی دکتر صادق سجادی، تاریخ و تمدن ایران و ملل اسلامی در نخستین سده های هجری، و بررسی‌های تطبیقی ادبیات فارسی و عربی است. وی همچنین درباره تاریخ پزشکی ایران و جهان اسلام مقالات متعددی در دانشنامه های ایرانی و غیر ایرانی دارد.کتاب «تاریخ جامع ایران» با سرویراستاری او قرار است ه زودی از سوی مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شود. با دکتر سجادی به همین بهانه گفت و گو کرده ایم.
****
-    شما سرویراستاری بخش اسلامی «تاریخ جامع ایران» را به عهده دارید. از مراحل تدوین و تالیف این مجموعه بگویید.
آغاز کار تاریخ جامع ایران به ده سال پیش بازمی گردد. سال 1382 به آقای بجنوردی اصول کار پیشنهاد شد. اواخر همان سال طرح آن آماده  شد و از ابتدای تابستان سال 83 کار تالیف و تحقیق «تاریخ جامع ایران» به صورت عملی آغاز گردید. اوقات بین سال 82 تا 83 صرف مذاکره با نویسنده ها و تدوین طرح نهایی شد.
تاریخ جامع ایران شامل  دو بخش پیش از اسلام و بعد از اسلام می شود. نظارت و سرویراستاری دوره پیش از اسلام را دکتر رضایی باغ بیدی به عهده داشت و اخیرا آقای دکتر دهقی مسؤلیت آن را به عهده گرفت. دوره بعد از اسلام را هم خودم بر عهده گرفتم. امروز قریب به ده سال است که مشغول نوشتن، ویرایش و همه کارهایی هستیم که یک اثر بزرگ تحقیقی نیاز دارد.

-    با توجه به گستردگی موضوع، مجموعه «تاریخ جامع ایران» در چند جلد عرضه خواهد شد؟
تا امروز که فصول و ابواب آن قریب به اتمام است و بخش مهمی نیز صفحه بندی شده است. قسمت پیش از اسلام در 5 جلد و پس از اسلام در 10جلد روی به تکمیل است. البته این 15 جلد جدای از فهرست ها، نقشه ها، نمودارها و جدول ها  است.

-    شما پیش از این گفته بودید که  مجموعۀ «تاریخ جامع ایران» با تمام آثاری که تا به حال درباره تاریخ ایران نوشته شده است متفاوت است. چه ویژگی هایی دارد که این اثر را از کتب دیگر متمایز می کند؟
این مجموعه تنها مشتمل بر تاریخ سیاسی ایران نیست بلکه تاریخ اجتماعی و فرهنگی همچون تاریخ هنرها، علوم، ادبیات و همه زمینه هایی که در حوزه تاریخ به معنای عام آن می گنجد را، بر حسب ادوار تاریخی در بردارد.

-    آیا در تألیف این اثر، ایران شناسان غیر ایرانی هم مشارکت داشته اند؟
از آنجا که متخصصان بخش هایی از تاریخ سیاسی و فرهنگی و اجتماعی ایران، ایرانی نیستند یا ایرانی اند ولی در ایران زندگی نمی کنند، روابط گسترده ای با دنیای ایران شناسی در خارج از ایران برقرار کردیم. بنابر این در فهرست نویسندگان تاریخ جامع ایران تعدادی از محققان غیرایرانی دیده می شوند. در حقیقت این اثر یک اثر جهانی است که  به وجوه مختلف تاریخ، فرهنگ و تمدن ایران، از عهد باستان تا سقوط سلسله قاجار می پردازد.

-    چرا  تاریخ جامع ایران هم مانند دائرةالمعارف و دانشنامه با اتمام هر جلد، منتشر نشد؟
دانشنامه و دائرةالمعارف بر حسب مدخل و به ترتیب الفبایی تبویب و تنظیم می شود. اما تاریخ جامع ایران مجموعه ای است غیر دائرةالمعارفی که بر حسب توالی زمانی زیر عناوین و فصول تاریخی تدوین شده است. یعنی از ورود آریاییان به ایران آغاز شده و به دوره قاجار رسیده است.

-    دربارۀ مسائل تاریخی همیشه یک سوء ظن وجود داشته است که آیا نویسنده یا تاریخ نویس بدون جهت گیری وقایع تاریخی را می نویسد؟ آیا می توان به مطابق با واقع بودن رویداد های آن اطمینان کرد؟
تمام کوشش ما در نگارش «تاریخ جامع ایران» این بوده است که مطالب تاریخی بدون جهت گیری درج شوند. اما باید به این نکته توجه داشت که مورخ نیز مانند فیلسوف و ادیب و متکلم تلقی ها و قضاوت ها و دیدگاه های خود را دارد و حتی آمال و آرزوهای تاریخی و سیاسی در نگاه مورخ و تالیفات تاریخی دخیل بوده است. در نتیجه اینکه گفته شود یک اثر تاریخی کاملا بی طرفانه نوشته می شود، به نظر من حرف درست و دقیقی نیست. مورخ هر اندازه هم که بخواهد به روایات تاریخی و حوادث آن به دیده انصاف نگاه کند، بازهم به صورت ناخودآگاه موضع گیری پنهان فکری نسبت به یک حادثه یا شخصیت تاریخی یا دوره تاریخی درخود احساس می کند که به نوعی در نگارش تاریخ تاثیر خواهد داشت. مع الوصف کوشش ما در تدوین «تاریخ جامع ایران» این بوده که حتی المقدور نویسندگانی انتخاب و دیدگاههایی مطرح شوند که بی طرفانه باشند. ما بسیار مراقب بودیم که از ایراد و ذکر تاریخ شعار گونه ای که در سالهای اخیر دربارۀ اشخاص، سلسله ها و حوادث رایج شده است خودداری کنیم و وقایع تاریخی را از دریچه اسناد معتبر تاریخی بنگریم یا تحلیلی واقع بینانه ارائه دهیم نه بر اساس دیدگاه ها و سیاست های روز. البته این موضوع یکی از ویژگی های مهم مجموعه «تاریخ جامع ایران» است.

-    درباره دائرةالمعارف بسیار گفته شده است، اما دانشنامه بزرگ ایران کمتر معرفی شده است. از اهداف شکل گیری دانش نامه بزرگ ایران بگویید و اینکه این دانشنامه چه تفاوت هایی با دائرةالمعارف بزرگ اسلامی دارد؟
انگیزه اصلی ما در تدوین دانشنامه بزرگ ایران در دسترس قرار دادن دستآوردهای فکری، علمی، ادبی و به طور کلی زمینه های مختلف فرهنگ و تمدن جامعۀ انسانی برای جویندگان ایرانی است. به طور خلاصه انگیزه اصلی از تدوین دانشنامه ایران، گسترش دانایی عمومی بوده است. یعنی کاری که دانشنامه های بزرگ اروپایی پس از رنسانس برای گسترش دانایی عمومی انجام دادند. قصد ما این است که نگذاریم کلیات علم در حوزه عالمان و متخصصان آن علم محصور بماند بلکه آنها را به یک زبان و بیان همه فهم تبدیل کنیم  تا در اختیار عموم مردم قرار گیرد. فلسفه تدوین دانشنامه بزرگ ایران نیز همانند فلسفه تدوین تمام دانشنامه های عمومی است که در دنیا تدوین می شوند مثل بریتانیکا، لاروس، آمریکانا یا دائرةالمعارف های کشورهای آلمانی زبان که مسائل علمی و ادبی را نه به زبان کاملا تخصصی بلکه به زبان عموم مردم بیان می کنند.

-    البته باید ناگزیر به این نکته هم اشاره کرد که با ورود دانشنامه های دیجیتالی تحولی عظیمی در تدوین دانشنامه ها رخ داده است. برای اینکه دانشنامۀ بزرگ ایران از این تحولات جا نماند آیا برای تدوین جلد های جدیدتر آن برنامه خاصی دارید؟
با توجه به گسترش شگفت انگیز رسانه های اینترنتی و قابلیت دسترسی به دانشنامه های آنلاین که بعضا هم دانشنامه های معتبر و قابل توجهی هستند تا حد زیادی فواید دانشنامه های عمومی کاغذی فوت شده است. یعنی بیشتر کسانی که به دانشنامه های عمومی مراجعه می کنند به دلایل مختلفی ترجیح می دهند به دانشنامه های دیجیتال مراجعه کنند.
به دلیل گسترش جمعیت و مشکلات متعدد زندگی همچون کوچک شدن محل زندگی، دشوار بودن نگهداری از کتاب های کاغذی به خصوص دانشنامه ها که تعدادشان زیاد است، اقبال به کتاب های دیجیتال زیاد شده است. از سوی دیگر در نیم قرن اخیر که دانش بشری دائما در حال تحولات شگرف است، شما نمی توانید کتابی مخصوصا در علوم منتشر کنید و مطمئن باشید که مثلا چند روز دیگر اطلاعات این کتاب هنوز معتبر باشد. به این سبب گرایش مردم به کتاب های دیجیتال روز افزون است به خصوص دانشنامه ها. از اینروست که دانشنامۀ ایران هم قرار است به صورت دیجیتال نیز منتشر شود. اما این به آن معنا نیست که اهمیت دانشنامه ایران کم می شود یا متولیان دانشنامه مقالات را سبک تر می گیرند بلکه به همان دقتی که دانشنامه کاغذی تدوین و تالیف میشد دانشنامه دیجیتالی هم بارها ویرایش خواهد شد، از منابع متعدد بهره می برد و محققان برجسته روی آن کار خواهند کرد.