اردیبهشت شیراز / خسرو ناقد

1392/2/25 ۱۲:۳۲

به آنانی که برای بار نخست به شیراز سفر می‌کنند، حق می‌دهم که مشتاقانه به دیدن آثار و ابنیه تاریخی و مذهبی و «جاهای دیدنی» شهر بروند؛ حتی اگر با دیدار از دیدنی‌های عیان و آشنا، از دیدن زیبایی‌های نهان شیراز، که با اندک آشنایی می‌توان در گوشه و کنار این شهر یافت، بی‌نصیب بمانند.

به آنانی که برای بار نخست به شیراز سفر می‌کنند، حق می‌دهم که مشتاقانه به دیدن آثار و ابنیه تاریخی و مذهبی و «جاهای دیدنی» شهر بروند؛ حتی اگر با دیدار از دیدنی‌های عیان و آشنا، از دیدن زیبایی‌های نهان شیراز، که با اندک آشنایی می‌توان در گوشه و کنار این شهر یافت، بی‌نصیب بمانند. در این راه، به قول مولانا، هیچ آداب و ترتیبی هم مجویید و هرچه دل تنگتان می‌خواهد‏ ببینید. البته آنانی که عاشق‌پیشه‌اند و راز وصال یار می‌جویند، شاید بهتر باشد که اول به سراغ حافظ، این سرآمد رندان و رازدار عاشقان جهان بروند و از او اسرار عشق و مستی بیاموزند تا خدای ناکرده از درد خودپرستی بی‌خبر از ‌دار دنیا نروند.

اما پیش از آن‌که در همان نزدیکی، راهی دیدار سعدی شیرازی شوید، بدانید که در جوار آرامگاه حافظ، چندین عاشق دلسوخته دیگر نیز آرام گرفته‌اند. یکی اهلی شیرازی است و دیگری فرصت‌الدوله شیرازی که شاعر و عالمی بود فرهیخته. فرصت شیرازی که از سال ۱۲۹۹ خورشیدی در جوار حافظ شیراز خفته است، یکی از مردمان هنرمند و فرهنگ‌پرور و استثنایی شیراز بود. او گذشته از شعر و ادبیات و هنر نقاشی، از علوم ریاضی و هیات و نجوم و منطق بهره‌مند بود و با زبان‌های انگلیسی، فرانسه و عربی نیز آشنایی داشت. افزون بر این‌ها دلبستگی او به خط و زبان‌های باستانی ایرانی چنان بود که برای فراگیری زبان‌های باستانی به خارج از ایران سفر کرد و نزد یکی از استادان آلمانی خط میخی را آموخت و کتابی نیز با عنوان «نحو و صرف خط آریا» تالیف کرد. او همان کسی است که نه تنها گور خود را یک سال پیش از مرگ آماده کرد، بلکه سنگ مزار خود را هم نقش زد و با غزلی از خود آراست.

بی‌تردید جوانان قدیم و شاید هم جوانان امروز این غزل معروفِ فرصت شیرازی را با آواز حسین قوامی و تار جلیل شهناز در دستگاه شور یا با صدای اکبر گلپایگانی در دستگاه سه‌گاه شنیده‌ باشند؛ غزلی که چنین آغاز می‌شود:
ما رند و خراباتی و دیوانه و مستیم/ پوشیده چه گوییم همینیم که هستیم

بعد از گشت و‌گذاری در بوستان و گلستان سعدی و باغ دلگشا، حالا می‌توانید با وسیله نقلیه‌ای عازم باغ عفیف‌آباد شوید و سپس در باغ ارم، درخت‌های سرو سر به فلک کشیده را به تماشا بنشینید. حمام وکیل و ارگ کریمخان را در خیابان زند ببینید و بازارهای شهر و مساجد همجوار بازار وکیل را زیر پا بگذارید و در سرای مشیر دمی بیاسایید. در نارنجستان قوام قدمی بزنید و از کوچه کناری آن به منزل «زینب‌الملک» بروید. در صحن مسجد نصیرالملک و در سایه نور درگاه و پنجره‌های رنگین شبستان زیبای آن اندکی با خود خلوت کنید. شب‌هنگام زائر شاه‌چراغ باشید و مسحور تماشای گنبد و گلدسته‌های نیلگون و مرقد احمدبن‌موسی شوید. سفری یک‌روزه به تخت جمشید و دیدار از پاسارگاد و آرامگاه کوروش را هم از دست ندهید تا تقریبا چیزی از دیدنی‌های شیراز را نادیده نگذاشته باشید.

گردشگران و مسافرانی که مشتاقانه به شیراز می‌آیند، همه آنچه را که تا اینجا برشمردم کم‌وبیش می‌شناسند؛ از آرامگاه مشاهیر و گشت و‌گذار در باغ و بوستان‌های شهر تا تماشای آثار و ابنیه معروف تاریخی و مذهبی. اما زیبایی‌ها و جذابیت‌های شهر زادگاه من محدود به این‌ها نمی‌شود. برای دیدن چهره کمتر آشنا، ولی جالب و جذاب شیراز دو پیشنهاد دارم: اول آن‌که در تعطیلات نوروز به شیراز سفر نکنید! در اردیبهشت و پس از آن‌که مسافران و میهمانان نوروزی شیراز را ترک کردند و شهر نفسی تازه کرد، عازم شیراز شوید.

شیراز در اردیبهشت‌ماه، وقتی ‌خوش و هوایی بهشتی دارد؛ این را از شیرازیان بپرسید و معدود مسافران و شیراز‌دیدگان اردیبهشتی؛ از کودکان نیکبخت شیرازی که در اردیبهشت هنوز «جامه عید» به‌تن دارند و از درختان پُرشکوفه باغ‌های شیراز که در اردیبهشت‌ماه «پیراهن برگ» بر تن کنند؛ از پسرانِ به‌مردی رسیده و از دختران به‌بخت نرسیده بپرسید که در اردیبهشت‌ماه – چنان‌که افتد و دانی - آرام و قرارشان نیست.

توصیه می‌کنم که این‌بار دیدن دیدنی‌ها و دیدار از مکان‌های تاریخی و مذهبی شیراز را از طریقی تازه در پیش بگیرید. برای این کار نیازی هم به خودرو شخصی و تاکسی و غیره ندارید. در شیراز کوچه‌گردی کنید! با محله‌های قدیمی و مساجد و تکایا و آثار تاریخی شیراز، پای پیاده و با راه کوچه‌ها پس‌کوچه‌های شهر آشنا شوید! شیراز در خاطرات دوران نوجوانی من با همین کوچه‌گردی‌ها زنده مانده است. من هربار که به دیدار پدربزرگ مادری‌ام به «در شیخ» واقع در «محله باغ نو» می‌رفتم، اول سلامی به شیخ روزبهان بقلی شیرازی می‌کردم که آرامگاهش در این محله است و نام «در‌شیخ» از نام او گرفته شده است.
بعد در ابتدای کوچه پشتی آرامگاه شیخ، سری به عصارخانه‌ای می‌زدم که ارده‌آسیای آن را دو اسب می‌چرخاندند. تصویر این عصارخانه و اسب‌های چشم‌بسته هنوز پیش روی من است و بوی کنجد در مشام و مزه گس ارده بر زبانم. از بازارچه محله می‌گذشتم و به خانه پدربزرگ می‌رسیدم. پس از دیدار با پدربزرگ، کوچه پس‌کوچه‌ها را طی می‌کردم و به «محله آستانه» می‌رسیدم که آرامگاه امام‌زاده سیدعلاءالدین حسین در آنجاست.

چند مسیر دیگر از کوچه‌گردی‌هایم را برای نمونه برایتان می‌نویسم: شما می‌توانید بعد از زیارت شاه‌چراغ، کوچه پشت مسجد جامع عتیق را که در منتهی‌الیه صحن شاه‌چراغ است، بگیرید و پرسان پرسان، از راه کوچه‌ و پس‌کوچه‌ها، راهی مسجد نصیرالملک شوید و از آنجا به «آستانه» بروید. یا از کوچه مقابل مسجد آقااحمد که پایین‌تر از «کَلِ مشیر» (چهارراه مشیر) در خیابان لطفعلی خان زند واقع است، به طرف «سر باغ» و سپس «امام‌زاده بی‌بی دخترون» بروید و از آنجا راهی مسجد مشیر شوید.
یا کوچه جنب مسجد آقااحمد را بگیرید و از راه «محله کلیمی‌ها» سر از ارگ کریمخان دربیاورید. از طریق کوچه جنب حمام وکیل، مسجد وکیل را از پشت دور بزنید تا به «مدرسه آقاباباخان» برسید. می‌بینید که از آخر بازار وکیل و سرای مشیرسر درآورده‌اید. از سرای مشیر و از راه بازار مسگرها، خیابان لطفعلی خان زند را قطع کنید و راهی مسجد آتشی‌ها (قبا) شوید.
«محله سر دُزک» از محله‌های بسیار قدیمی شیراز و چسبیده به محوطه شاه‌چراغ است. شاید با نام این محله از طریق داستان «داش آکل» صادق هدایت آشنا باشید. این محله و محله‌های «لبِ آب»، «اسحاق بیک» و «بازار مرغ»، همه در اطراف شاه‌چراغ قرار دارند و در حلقه بعدی محله‌های «در شاهزاده»، «بالاکفت»، «محله کلیمی‌ها» و «محله باغِ نو» و محله‌های کوچک‌تر «در شیخ» و «گود عرب‌ها» واقع است.

از قدیم محله‌های کوچک‌تری هم در دل هر یک از این محله‌ها قرار داشتند که به تدریج در هم ادغام شدند. مثلا محله‌های منصوریه، سراجان، دشتک و علمدار، امروز همه در دل «محله لبِ آب» قرار دارند. کوچه پس‌کوچه‌های این محله‌ها از دیدنی‌های جالب و جذاب شیراز است. گردشگران و مسافران معمولی که با وسیله نقلیه موتوری از این نقطه به آن نقطه شهر می‌رود، از دیدن کوچه‌های سنگفرش‌شده تو در تو، معماری خانه‌های قدیمی، بازارچه‌ها و دیگر زیبایی‌های نهان شیراز محروم می‌مانند. کوچه‌های پیچ در پیچِ قهر و آشتی، تکایا و مساجد کوچک و بزرگ، بازارچه‌ها و خانه‌های قدیمی با در و درگاه‌های چوبی و حوض و پاشویه‌ها و سکوهای سنگی را تنها از طریق کوچه‌گردی می‌توان دید و یاد و خاطره‌ای فراموش‌نشدنی از سفر به شیراز با خود به ارمغان بُرد.

آری، زیبایی‌ها و جذابیت‌های شیراز را باید در همین محله‌ها و در بافت قدیمی شهر و از طریق کوچه‌گردی جست‌وجو کرد و یافت. در سفر آتی خود به شیراز کوچه‌گردی کنید!