گفتگو با دکتر بلوکباشی: رسانه ها نقش «مادر» را به عهده گرفته اند

1392/2/25 ۱۰:۴۱

دکتر علی بلوکباشی، از بنیان گذاران انسان شناسی در ایران به شمار می آید و از فعالیت های وی در زمینۀ تحقیقات مردم شناسی و فرهنگ عامه از پیش از انقلاب تا به امروز بیش از نیم قرن می گذرد. او همچنین از اساتید شناخته شده در زمینۀ مطالعات انسان شناسی نیز بوده و تا کنون در حوزه هایی چون ایران شناسی، قوم نگاری، ایل شناسی، و موضوعات اجتماعی و فرهنگی انسان شناسی و مردم شناسی و فرهنگ عامه، کتب و مقالات بسیاری تالیف و ترجمه کرده است.

دکتر علی بلوکباشی، از بنیان گذاران انسان شناسی در ایران به شمار می آید و از فعالیت های وی در زمینۀ تحقیقات مردم شناسی و فرهنگ عامه از پیش از انقلاب تا به امروز بیش از نیم قرن می گذرد. او همچنین از اساتید شناخته شده در زمینۀ مطالعات انسان شناسی نیز بوده و تا کنون در حوزه هایی چون ایران شناسی، قوم نگاری، ایل شناسی، و موضوعات اجتماعی و فرهنگی انسان شناسی و مردم شناسی و فرهنگ عامه، کتب و مقالات بسیاری تالیف و ترجمه کرده است.
ترجمه کتاب «تاریخ انسان شناسی از آغاز تا امروز» اثر مشترک «توماس هیلند اریکسن» و «فین سیورت نیلسن»، و تألیف کتاب «در فرهنگ خود زیستن و به فرهنگ های دیگر نگریستن» دو نمونه از آثار او در زمینۀ انسان شناسی است. دفتر پژوهشهای فرهنگی، بسیاری از کتب و مقالات او را تاکنون در مجموعه ای به نام «از ایران چه می دانم؟»، به زیر چاپ برده است. دکتر بلوکباشی عضو شورای عالی علمی  و مدیر بخش مردم شناسی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است. در بخش مردم شناسی افزون بر هدایت پژوهشگران و مؤلفان،  بسیاری از مدخل های این دائرةالمعارف را خود تالیف کرده است.

-    آقای دکتر بلوکباشی، شما به عنوان یکی از چهره های شناخته شده در حوزه مردم شناسی چگونه با مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آشنا شدید؟
اولین بار که برای نوشتن مقاله برای دایرة المعارف دعوت شدم سال 1366 بود. از آن سال نخستین مقالاتم در نخستین مجلد  دایرة المعارف چاپ شد. پس از آن نیز برای همکاری های نزدیک با مرکز دعوت به کار شدم. پس از چند سال کار تحقیق و تألیف در مرکز، پیشنهاد تأسیس بخش مردم شناسی را به جناب آقای بجنوردی ، سرپرست و سرویراستار مرکز دادم که مورد استقبال و پذیرش ایشان قرار گرفت و این بخش در مرکز بنیاد نهاده شد. تأسیس گروه مردم شناسی درمرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی نخستین رویداد تاریخی در ورود دانش انسان شناسی به عرصۀ دایرة المعارف نویسی در ایران بود. امروز بیش از بیست سال است که در مقام مدیریت این بخش با مرکز همکاری می کنم.

-    جلد بیستم دائرةالمعارف منتشر شد و هم اکنون جلد بیست و یکم در حال تدوین و نگارش است. از گروه مردم شناسی مرکز دائرةالمعارف می توانیم چه مقالات و آثاری را در جلد بیستم شاهد باشیم؟
همانطور که می دانید تألیف مدخل ها به صورت الفبایی پیش می رود. جلد بیستم شامل مقالاتی است  که با حرف «ح » شروع می شوند. در این جلد بخش مردم شناسی  مقالاتی دارد که یا از نوشته های خود من یا از نوشته های نویسندگانی است که با ما همکاری می کنند. با مراجعه به آن می توانید مقالات نوشته شده در بخش مردم شناسی را ردیابی کنید. هم اکنون هم مشغول کار روی مدخل های بسیاری ازحرف «خ» و حروف « د» و« ر» و« ز» هستیم که در جلد بیست و یکم دائرةالمعارف خواهد آمد. در مداخل حرف «خ» طرح بزرگی راجع به «خانواده» داریم. درطرح خانواده نگرشی جامع از دیدگاه انسان شناسی به «خانواده» و فرایند شکل گیری، تحول و اشکال آن از پیش از اسلام تا امروز داشته ایم. این طرح مقالات متعددی را دربر می گیرد. مثلاً مقاله ای کلی درتعریف و توصیف نهاد اجتماعی خانواده در فرهنگ ایران و اسلام  که آن را خود من نوشته ام. دوم مقالۀ خانواده  در ایران پیش از دورۀ اسلامی که آن را سرکارخانم دکترژاله آموزگار نوشته اند. بعد از آن وارد دوره اسلامی می شویم و خانواده ایرانی را در این دوره مورد بررسی قرار می دهیم و در مقالاتی می آوریم. مقالات این دوره مربوط اند به خانواده  در جامعۀ ایران که در دو بخش است، یک بخش، تحولات خانواده را در جامعۀ سنتی تا پیش از دورۀ مدرن بررسی می کند و بخش دیگر به دوره معاصر می پردازد. همچنین مقالاتی در بارۀ خانواده در جوامع عشایری و روستایی ایران، جوامع اسلامی، کشورهای آسیای مرکزی و آسیای جنوب شرقی، جمعیت شناسی و حقوق خانواده و ... در این طرح داریم. مقالۀ جمعیت شناسی خانواده را آقای دکتر هوشنگ مهریاد و مقالۀ خانواده دردورۀ نوین و معاصر را خانم دکترشهلا اعزازی نوشته اند. مقالۀ حقوق خانواده در ایران واسلام نیز در بخش حقوق مرکز و زیر نظر مدیر آن بخش نوشته خواهد شد. برخی از مقالات هم اکنون در دست تألیف اند.

-   در این مجموعه مقالات، خانواده از چه منظرهایی بررسی شده است؟
ما تلاش کرده ایم در این مقالات خانواده را از نظر تاریخ اجتماعی، جامعه شناختی ومردم شناسی مورد بررسی قرار دهیم. البته چون دائرةالمعارف رویکرد اسلامی دارد بیشتر از منظر اسلامی به مسایل و قضایا نگاه می کنیم. با این حال در مقالۀ تعریف و توصیف خانواده  به ضرورت  به تفاوت های شکلی خانواده ایرانی با خانواده های غربی نیز اشاره شده است.

-    با توجه به بحث تاریخی – اسلامی این موضوع و البته اهمیت آن از چه اسناد و منابعی برای این بخش بهره بردید؟
نویسندگان ما در تألیف مقالات خود از تمام منابع موجود ایرانی، عربی ودیگر زبان های خارجی که لازم باشد استفاده می کنند. در تشکیل پرونده های علمی مربوط  به هرموضوع از مقالات خانواده تمام مدارک و اسناد مکتوب جمع آوری شده اند و در دسترس نویسندگان قرار خواند گرفت. نویسندگان مقالات نیز که خود به موضوع کار اشراف دارند ازمنابع معتبر و مفید دیگری که سراغ دارند استفاده می کنند

-    از آنجایی که مقالات مرتبط با خانواده بخش اعظم و جامع و کاملی را تشکیل می دهند آیا ممکن است به صورت کتاب مجزایی به چاپ برسد؟
احتمالش زیاد است، ولیکن پاسخ دقیق را پس از پایان تألیف همۀ مقالات  و ارزیابی کیفی و کمّی آنها می توان داد.

-    آخرین کاری که از شما منتشر شده یا منتشر خواهد شد چیست؟
کتاب «آشپز و آشپزخانه»آخرین کار من است که به زودی منتشر خواهد شد. این کتاب درباره پژوهشی انسان شناختی در فرایند تاریخ اجتماعی هنر آشپزی است. دراین اثر هنر آشپزی در تاریخ ایران از ابتدای پیدایی تا کنون در مباحثی مختلف مورد تحقیق قرار گرفته است. بحث هنر آشپزی در بین ایرانیان، تاثیر و تاثرات آن بر و از آشپزی جهان عرب و اسلام و همسایگان، فرآیند تحول تاریخی هنر آشپزی  و نقش زنان در پیدایی و تحول و پیشرفت آن، مباحث اصلی کتاب را تشکیل می دهند. نکته مهم دراین تحقیق این است که مطالب آن کلاً به فن و هنر پخت و پز و نظام آشپزی اختصاص دارد، و به خوراک که مقوله ای مجزا از فن آشپزی است  در کتابی دیگر باید پرداخته شود.

بخش آخر کتاب هم به متون مرتبط با آشپزی اختصاص یافته است. تمام متون مربوط  به آشپزی که در ایران، جوامع اسلامی، دنیای عرب، کشور افغانستان و کشورهای آسیای مرکزی نوشته شده اند، یا مقالات و متونی که ایرانی های خارج از کشور نوشته اند در این بخش معرفی شده اند. کتاب «آشپز و آشپزخانه» را انتشارات  فرهنگ جاوید، در یک جلد منتشر خواهد کرد. به ناشر نیز سفارش کرده ام که با توجه به هزینۀ بسیار بالا ی کاغذ و چاپ، تا جایی که ممکن است کتاب را ارزان قیمت گذاری کند و به دست همگان برساند.

-    با مطالعه این کتاب برخلاف باورهای رایج، مخاطب خواهد فهمید که زایش هنر آشپزی در این کشور، توسط بانوان صورت گرفته است یا می توان گفت مهم ترین و بزرگ ترین آشپزان تاریخ ایران همان مادران و بانوان ایرانی بوده اند. شما چگونه به این موضوع رسیدید؟
اصولا در فرهنگ و جوامع سنتی این خانواده است که می تواند افراد را اجتماعی و فرهنگ پذیر کند. پس مادران و زنان خانواده نقش بسیار مهمی در فرهنگ پذیر کردن افراد دارند. گرچه امروزه رسانه های تصویری، نوشتاری و شنیداری بخش بزرگی از این نقش را به عهده گرفته اند. اما در خانواده های سنتی، کسانی که فرزندان ما را، چه دختر و چه پسر، برای اجتماع آماده می کنند والدین هستند. در جامعه های سنتی فرزندان پسر مسیر پدر را پیش می گرفتند و با آموختن مهارت ها و فنونی که پدر داشت و الگوبرداری از او راهشان را ادامه می دادند. دختران هم هنرهای مورد نیاز خود را در زندگی از مادران می آموختند. در فرهنگ ما دخترها دست پرورده و تربیت شدۀ مادرانشان بودند و بیشترین نقش را در تربیت آنها داشتند. وقتی درگذشته دختران ازدواج می کردند توقع این بود که دو هنر را خوب بدانند، یکی آشپزی و دیگری زندگی.  این یک نوع انتقال هنر از نسلی به نسل دیگر بود.
در گذشته آموزش هنر آشپزی به صورت تجربی و عملی توسط کدبانوان در آشپزخانه ها آموخته و آموزش داده می شد. اما در دورۀ اخیر این آموزش توسط کتاب صورت می گیرد. هر دختر خانمی که امروز شوهر می کند همراه جهیزیه خود یک کتاب آشپزی به خانۀ شوهر می برد تا از روی آن آشپزخانۀ خود را بگرداند. امروزه دخترهای ما چنان گرفتار تحصیل و کارهای اجتماعی و اقتصادی درجامعه هستند که کمتر وقت می کنند تا کنار دست مادرانشان، آموزش آشپزی ببینند. از این رو انتقال فرهنگ پخت و پز که روزی به صورت شفاهی و از زبان زن و مادر خانواده بود اکنون از روی کتاب آشپزی و از صورت مکتوب آن انجام می پذیرد. البته این یک تحول از سنت به تجدد است و مقتضی با دور و زمانه.

-    اگر قبول کنیم که بزرگترین آشپزان ایرانی زنان بوده اند پس چرا معروف ترین کتاب های آشپزی تاریخ ایران به دست مردها نوشته شده اند؟ مثل خوراک های ایرانی در دوره قاجار، علم الطبخ یا جامع الصنایع؟
از قدیم در ایران و جهان اسلام کتاب های مربوط به آشپزی را مردان می نوشتند. نخستین کتاب های مهم آشپزی را که از دورۀ صفوی بازمانده، کارنامه و مادة الحیوة را دو آشپزباشی معروف آن دوره محمد علی باورچی و نورالله آشپزباشی نوشته اند. پیش از دوره قاجار کمتر زنانی پیدا می شدند که در حد نوشتن یک کتاب سواد داشته باشند. از اواخر دورۀ قاجار است که زنان به نویسندگی دربارۀ آشپزی روی می آورند. اولین زنی که کتابی در آشپزی می نویسد ژوزفین دختر یوسف خان مودب الملک (ریشارخان) بوده است. ازآن پس رفته رفته بانوان باسواد فرهیخته  به شایستگی های خودشان پی بردند و شروع  کردند به نوشتن کتاب های آشپزی. اکنون زنان ایرانی  گوی سبقت  را در نوشتن کتاب های آشپزی از مردان ربوده اند.

-    چطور می توان از هنری مثل آشپزی به انسان شناسی رسید؟
درواقع انسان شناسی است  که با دیدگاه های مکتب خود به هنر آشپزی می نگرد. انسان شناسی یا مردم شناسی علمی است که  به تمام عرصه های فعالیت انسانی در جامعه نگاه می کند و با این فعالیت ها انس می گیرد و در تحقیقات خود از آنها استفاده می کند. یکجا به هنر ، یک جا به فنون و در جای دیگر به مسائل اجتماعی و فرهنگی یا اقتصادی و سیاسی. هرجا انسان حضور دارد کار مردم شناس نیزاقتضا می کند که حضور داشته باشد. از این رو در همه جا شما می توانید اثراتی از او ببینید. پس ما هنر آشپزی را با دیدگاه انسان شناسی یا مردم شناسی می نگریم و آن را بررسی و تجزیه و تحلیل می کنیم.

-    برای آینده چه برنامه هایی دارید؟ آیا کتابی در دست دارید؟
یکی از کارهای من در مورد تهران پژوهی است که در حال آماده کردن آن  برای دفتر پژوهشهای فرهنگی هستم. موضوع کتاب دیگر من مربوط  به نهاد اجتماعی قهوه خانه است. این کتاب در مجموعه کتاب های «از ایران چه می دانم؟» چاپ و منتشر می شود. این کتاب نیز زیر چاپ است. پیش از این نیز کتابی دیگر با عنوان قهوه خانه های ایران نوشته بودم. این کتاب مباحث مربوط به قهوه خانه را همراه با تصاویر شرح و بیان می کند. این کار با این هدف مصور شد تا افرادی که به قهوه خانه ها می روند، در مدت کوتاهی که در آنجا نشسته اند در حین چای نوشی و استراحت، کتاب را ورق بزنند و  با آن با تاریخچۀ این نهاد آشنا بشوند. این کتاب در سال 1375 نوشته و منتشر شد.