اشتباه در محاسبه زادروز خیام / یونس کرامتی

1392/2/24 ۱۴:۰۲

امروزه در تقویم رسمی کشور، 28 اردیبهشت را «روز بزرگداشت حکیم عمر خیام» نامیده‌اند و و از آنجا که خیام یکی از برجسته‌ترین ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی نیز بوده، این روز، «روز ملی ریاضیات» نیز لقب گرفته است.

امروزه در تقویم رسمی کشور، 28 اردیبهشت را «روز بزرگداشت حکیم عمر خیام»  نامیده‌اند و و از آنجا که خیام یکی از برجسته‌ترین ریاضی‌دانان دورۀ اسلامی نیز  بوده، این روز، «روز ملی ریاضیات» نیز لقب گرفته است. شاید برای خوانندگان این سطور جالب باشد که این روز، که بسیاری آن را روز تولد خیام نیز می‌پندارند بر چه اساسی انتخاب شده است.
تا جایی که می‌دانیم، در هیچ یک از منابع کهن، زادروز خیام به تصریح نیامده است. اما علی بن زید بیهقی که در سال 507ق در خردسالی همراه با پدر خود با خیام دیدار کرده بود، زایچۀ او (یعنی وضعیت ماه، خورشید و 5 سیارۀ شناخته شدۀ آن روزگار در روز تولد وی) را چنین آورده است :  

طالعش جوزا بود و آفتاب و عطارد بر درجۀ طالع در حـ از جوزا و عطارد صمیمی و مشتری از تثلیث ناظر بر آن دو
معنی عبارات فوق در احکام نجوم دورۀ اسلامی بدین قرار است:

«آفتاب و عطارد بر درجۀ طالع»: در هنگام تولد وی آفتاب و عطارد در حال طلوع بوده‌اند. پس تولد خیام درست هنگام برآمدن آفتاب بوده است .

«آفتاب... در حـ از [برج] جوزا»: یعنی طول دایرة البروجی در آن روز 63 درجه بوده است. زیرا برج جوزا سومین برج دایرة البروج است و باید 30 درجه  به ازای هر برج پیش از آن ، یعنی حَمَل و ثَوْر (در مجموع 60 درجه)، به عدد 3    افزود. از روی موقعیت خورشید در منطقة البروج در هر روز، می‌توان فاصلۀ آن روز خاص تا لحظۀ اعتدال بهاری را به دست آورد. بر این اساس، سحرگاه روز تولد خیام چه با حسابی سرانگشتی و چه با مراجعه به جدول «وسط الشمس» زیج‌های دورۀ اسلامی  64 روز با سحرگاه روزی که در آن اعتدال بهاری رخ می‌دهد، فاصله داشته است. چون در تقویم هجری شمسی فعلی ایران، اعتدال بهاری با چشم‌پوشی از برخی نکات جزئی مربوط به محاسبۀ کبیسه، در اول فروردین رخ می‌دهد، روز تولد خیام سوم خرداد به دست می‌آید. در روزگار خیام، 64 روز پس از اعتدال بهاری برابر 18 ماه مه تقویم میلادی یولیانی بوده است. اما تقویم میلادی یولیانی به علت آنکه کبیسه‌هایش بیش از حد لازم بود، در طول سالیان دراز در طول سال حقیقی جابجا می‌شد. به عبارت دیگر اگر فرض کنیم که روزگار خیام نیز همین تقویم میلادی رایج کنونی(یعنی تقویم گریگوری) رایج بوده باشد، آنگاه تولد خیام برابر با 24 ماه مه خواهد بود که بازهم (با حسابی سرانگشتی) برابر با سوم خرداد می‌شود. اما متأسفانه در تقویم رسمی ایران بدون توجه به جابجایی سال میلادی یولیانی در طول سال حقیقی، روز 18 ماه مه یولیانی را با 18 مه گریگوری اشتباه گرفته‌اند و به همین مناسبت تولد خیام را به اشتباه 28 اردیبهشت فرض کرده‌اند و بر همین اساس در تقویم‌هایی که در ایران منتشر می‌شود، روز 28 اردیبهشت را «روز بزرگداشت خیام» نامیده‌اند.

در واقع باید گفت که ما زادروز دانشمندی را که گفته می‌شود در پی‌ریزی گاهشماری جلالی نقشی بسزا داشته، بر اثر یک اشتباه پیش پاافتادۀ گاه‌شمارانه 6 روز زودتر پنداشته‌ایم.

و اما اطلاعات دیگری که در زایچۀ خیام آمده است:
«عطارد صمیمی»: یعنی فاصلۀ زاویه‌ای سیارۀ عطارد در هنگام طلوع خورشید از مرکز خورشید، در آن روز کمتر از 16 دقیقۀ کمانی بوده است. به عبارت دیگر رصد عطارد در آن هنگام به علت قرار گرفتن این سیاره در پشت قرص خورشید یا جلوی آن امکان پذیر نبوده است.

«مشتری از تثلیث ناظر بر آن دو»: تثلیث در نجوم قدیم به وضعیتی گفته می‌شد که طول دایرة البروجی دو ستاره به اندازۀ یک سوم یک دایرۀ کامل یعنی 120 درجه (= یک سوم 360 درجه) باشد .  با توجه به این که طول دایرة البروجی خورشید در آن روز 63 درجه بوده است، طول دایرةالبروجی مشتری برابر 120+63 درجه یا 120-63 خواهد شد که چون عدد دوم منفی است. پس طول دائرة البروجی مشتری 183 یا 303 درجه بوده است. از طرفی اگر تفاوت دایرة البروجی دو ستاره یا سیاره به اندازۀ 9 درجه کمتر یا بیشتر از 120 درجه باشد باز هم وضعیت آن دو تثلیث به حساب می‌آید . پس طول دایرة البروجی مشتری در آن روز یکی از دو حالت زیر بوده است:

174<طول دایرة البروجی مشتری<192
294<طول دایرة البروجی مشتری<312
سوامی گوینده تیرتهه  (پژوهشگر هندی) پس از طرح این نکات با توجه به این که خیام در 467ق در کار رصد روزگار ملکشاه سلجوقی شرکت داشته و یکی از آثار خود را نیز در 470ق نوشته و از طرف دیگر دست کم تا 508 قمری زنده بوده است؛ فرض را بر این گرفته که خیام در فاصلۀ 1019-1054م (410-446ق) متولد شده است . سپس وضعیت خورشید، عطارد و مشتری را در روز 18 مه یولیانی هر یک از این سال‌ها با مراجعه به زیج‌های هندی، زیج ایلخانی، و نیز محاسبه با فرمول‌های امروزی، به دست آورده و با شرایط مذکور در زایچۀ خیام تطبیق داده است. بر اساس بررسی وی، در این فاصلۀ زمانی 35 ساله تنها در سحرگاه چهارشنبه 18 مه 1048م چنین حالتی وجود داشته است  که با اول (یا دوم) ذیحجۀ 439ق، 16 خرداد 417 یزدگردی و سوم خرداد 427ش  برابر است. بعدها انستیتوی نجوم نظری آکادمی علوم شوروی محاسبات او را بررسی کرد و به این نتیجه رسید که در فاصلۀ 1015 تا 1054م شرایط نجومی مذکور در این زایچه تنها بر همان روز 18 می 1048م که تیرتهه به دست آورده بود تطبیق می‌کند . در نتیجه به فرض درستی زایچۀ یاد شده در تتمة صوان الحکمة بیهقی می‌توان تاریخ محاسبه شده توسط این دانشمند هندی را زادروز خیام دانست. امروزه بیشتر خیام‌شناسان این تاریخ را به عنوان زادروز خیام پذیرفته‌اند.

•    مدیر گروه تاریخ علم «دانشنامه ایران»
مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی