شاخص های عرفان ایرانی - اسلامی در شعر سعدی / زمان رضاخانی

1394/2/1 ۱۱:۴۸

عرفان در ادبیات فارسی، از نوع «عشق و دانش» است و توحید، عشق، شادی و ارتباط هستی با آفریدگار را باید شاخص های عرفانی در آثار شاعران ایران زمین، از جمله سعدی شیرازی دانست.

عرفان در ادبیات فارسی، از آن مقوله هایی است که همواره بحث انگیز بوده است. گروهی از علاقمندان به ادبیات، بر این باورند که آموزه های معرفتی در شعر حافظ و سعدی را باید عرفان حافظ و سعدی دانست؛ چنانکه در مقاله «شراب کهنه حافظ و مدعیان امروز ادبیات» (1) نیز بارها از عبارت هایی چون «عرفان حافظ»، «عرفان مهرورزی» و حتی «عرفان قرآنی» استفاده شده است. گروهی دیگر، از جمله در واکنش به همان مقاله، گفته اند که حافظ «عارف» نبود. گروه دوم، بر این باورند که شاعرانی چون «عطار نیشابوری» وارد گستره عرفان شده اند و هرکه از معرفت و عشق سخن گفت را نباید اهل عرفان دانست.

به نظر نگارنده، این تفاوت دیدگاه، از آنجا ناشی می شود که در زبان فارسی امروز، میان چهار شاخه از عرفان، تفاوتی دیده نمی شود؛ یعنی ایرانیان کمتر به این تفاوت ها توجه کرده اند. در حالی که این چهار شاخه، در غرب و در زبان انگلیسی، هریک واژه ای خاص خود را دارد:

1 - رازگرایی (mysticism): باور به اینکه حقایقی روحانی وجود دارد که تنها از طریق مکاشفه، زهد و نیایش به دست می آید و دیگران از این حقایق بی بهره اند.

2 - تعالی درویش مسلکانه (gnoticism): باور به اینکه جهان مادی، بی مقدار است و رهایی از این فرومایگی، از راه شناخت رموزِ درویش مسلکان، امکانپذیر خواهد بود.

3 - روح شناسی (theosophy): در واقع عرفانی است که از ترکیبی از ادیان بودایی و برهمایی گرفته شده و می کوشد با شناخت خدا، پی به ماهیت روح انسان ببرد.

4 - عشق و دانش (love & knowledge): عرفانی که معتقد است با ترکیبی از شناخت (cognition) و اشتیاق (appetition) می توان به بسیاری از واقعیت ها دست یافت و این دستیابی به واقعیت، برای همگان امکانپذیر است و به یک گروه یا قشر اختصاص ندارد. این عرفان، «خرد» را ابزار شناخت و «عشق» را ابزار اشتیاق می داند.

عرفانی که ادبیات فارسی و از جمله شعر سعدی دنبال می کند، از برخی جنبه ها، شبیه به نوع چهارم از شناخت های چهارگانه است که در بالا از آن یادشد؛ با این تفاوت که عرفان در ادبیات فارسی، دو ویژگی منحصر به فرد نیز دارد:

الف - مبتنی بر توحید است.

ب - شناخت و شهود را بر بر محورِ آموزه های اسلامی آغاز می کند و پرورش می دهد.

«سارا طالبی»، کارشناس و مدرس ادبیات فارسی، با اشاره به مفاهیمی چون طریقت و حقیقت در عرفان، می گوید: «می توان گفت عرفان اسلامی، مولود تعلیمات قرآن است. شریعت، گفتار انبیا و طریقت، رفتار انبیا و حقیقت دید و نگرش انبیا است. عطار نیشابوری هم با تلفیقِ مقام های طریقت و حقیقت، وادی هایی را به این نام ها ابداع کرد: 1 – طلب، 2 - عشق، 3 - معرفت، 4 - استغنا، 5 - توحید، 6 -حیرت، 7 - فقر و فنا.

دو مرحله نخست، مراحل خواستن است، مراحل سه تا پنج منجر به شناخت می شود و دو مرحله آخر، وصال است.»

«طالبی» مرزبندی میان عرفان اسلامی و دین را ناممکن می داند و به نقل از استاد محمدرضا شفیعی کدکنی، می گوید: عرفان، برخوردِ هنری با مذهب است.

اکنون پرسش این است که پس تفاوت آثار کسانی چون عطار و ابوسعید ابوالخیر که بسیار به عرفان می پردازند و آثار کسانی چون سعدی و مولوی که گویا ترکیبی از عرفان و واقعیت های روزمره زندگی را در نظر داشته اند، چیست؟

خانم طالبی می گوید: «شیخ سعدی شیرازی یکی از بزرگانی است که حقایق عرفانی را درک کرده و مراحل سیر و سلوک حق را گام به گام طی کرده است. البته وی سرشار از ذوق بوده و با بیانی طرب انگیز شاعری کرده است، بنابراین نمی توان کارهای او را با آثار دیگر مقایسه کرد. تفاوت شیوه و طرز بیانی که بین آثار معمول ِ عارفان و آثار شیخ وجود دارد، موجبِ پنهان شدن سیر و سلوک وی شده است. ظاهر اشعار سعدی بسیار دلنشین است و خواننده ای که مجذوب هنر سخن وری شیخ شده است، کمتر به نکات ظریف و عارفانه اشعارش توجه می کند.»

به بیانی ساده تر، می توان گفت ما در ادبیات کلاسیک ایران، شاعرانی داریم که شعر را به خدمت عرفان گرفته اند و شاعرانی هم داریم که از عرفان برای غنای شعر خود بهره برده اند. یا باز به بیانی دیگر، شاعرانی داریم که بسیار در وادی عرفان غوطه ور شده اند و ادیبانی هم داریم که عرفان را در ظرفی از واقعیت های خردبنیادانه و دنیوی و حقیقت های روحانی و اخروی ریخته اند و به مخاطب پیشکش کرده اند.

بر این پایه، باید سعدی را از گروه دوم ادیبان ایرانی دانست.

در ادامه، تنها به چهار نمونه از مفاهیم مشترک عرفانی در شعر سعدی و ادبیات فارسی اشاره می کنیم:

1 - توحید بر پایه آموزشِ انبیا

این ویژگی، همان جنبه توحیدی در عرفان ایرانی است. سعدی بوستان را اینچنین آغاز می کند:

به نام خدایی که جان آفرید

سخن گفتن اندر زبان آفرید

خداوند بخشنده ی دستگیر

کریم خطابخشِ پوزش پذیر

عزیزی که هر کز درش سر بتفات،

به هر در که شد، هیچ عزت نیافت

سرِ پادشاهانِ گردن فراز،

به درگاهِ او، بر زمینِ نیاز

این شعر، ادامه دارد و تک تکِ مصراع هایش، ترجمه قرآن است. در پایان نیز، به روشنی می گوید:

خلاف پیمبر کسی ره گزید

که هرگز به منزل نخواهد رسید

محال است سعدی! که راه صفا

توان رفت جز در پی مصطفی

بنابراین، برخلافِ برخی عرفان های نوظهور، جهان بینیِ موجود در عرفان اصیل ایرانی که در ادبیاتِ فارسی نیز بازتاب داشته است، به روشنی از توحید و آموزه های انبیا الگوبرداری می کند.

سعدی سرآغازِ گلستان را نیز با همین روش آغاز می کند: «منت خدای را عز و جل که طاعتش موجب قربت است و به شکراندرش مزیدِ نعمت،...»

و بالاخره، غزلیات سعدی نیز اینگونه آغاز می شود:

اول دفتر به نام ایزد دانا

صانع پروردگار حی توانا

اکبر و اعظم خدای عالم و آدم

صورت خوب آفرید و سیرت زیبا

از در بخشندگی و بنده نوازی

مرغ هوا را نصیب و ماهی دریا

همین سرآغازها را اگر با دقت بخوانیم، می بینیم که تصویری که سعدی از خداوند ارایه می کند، سرشار از محبت، بخشش، بنده نوازی، شادی و دلخوشی است. این دقیقا رویکرد عارفانِ ایران به دینداری است که در ادامه بیشتر بدان خواهیم پرداخت.

2 - عشق و اختیار در برابرِ جبر و تکلیفِ محض

عارفان ایرانی، هرگز تکلیف را رد نکرده اند، بلکه بر این پای فشرده اند که مکلف، باید پس از اندیشه و اشراق، به اختیارِ خود و با تمامِ وجود، در مسیر حق گام بردارد و اگر جز این باشد، چنین سیری، رو به تکامل نیست.

سعدی تا آنجا پیش می رود که می گوید:

عشق، آدمیت است، گر این ذوق در تو نیست

همشرکتی به خوردن و خفتن دواب را (دواب = چهارپایان)

سعدی در راز و نیاز با خدا، چنان سخن می گوید که عاشق با معشوق می گوید:

ای مِهر تو در دل ها وی مُهر تو بر لب ها

وی شور تو در سرها وی سِرّ تو در جان ها

هر تیر که در کیشست گر بر دل ریش آید (کیش = تیردان)

ما نیز یکی باشیم از جمله ی قربان ها

هر کو نظری دارد با یار کمان ابرو

باید که سپر باشد پیش همه پیکان ها

گویند مگو سعدی چندین سخن از عشقش

می گویم و بعد از من گویند به دوران ها

این پیش بینی سعدی درباره آیندگان درست از آب در آمد و حافظ، رویکرد سعدی را به زیباترین نحو ادامه و گسترش داد. لسان الغیب در شعری بسیار معروف، با اشاره به تسلط خود بر قرآن و معارف دینی، می گوید:

عشقت رسد به فریاد، ار خود به سانِ حافظ

قرآن ز بر بخوانی در چارده روایت

در ادبیات عرفانیِ ایران، محتسب معمولا نماد کسی است که دینداریِ اجباری را تبلیغ می کند و «مست» کسی است که از شناختِ یار (شراب ازلی) بهره مند شده و دینداریِ عاشقانه را می پسندد.

اما توجه به این نکته نیز شایان اهمیت است که شناخت در عرفان ایرانی، طوطی وار و بی اختیار نیست. آنجا که شاعران از جنون سخن می گویند و مثلا سعدی می گوید «با خرابات آشناییم، از خرد بیگانه ایم»، این از خود بیخود شدن، در مقام عاشقی است؛ اگرنه در دیگر شئون زندگی، اتفاقا سعدی و مولوی، تعادلی میان خرد و اشراق برقرار کرده اند. مولوی که خود آموزگار عشق و عرفان و حتی سماع بود، سرتاسر مثنوی اش پر از حکایت های خردمندانه و «عقل - بنیادانه» است. او معتقد است دین مانند رسن (ریسمان) است و خرد و درکِ آدمی است که می تواند این ریسمان را بگیرد و از چاه بالا برود یا بگیرد و به ته چاه برود:

زانکه از قرآن بسی گمره شدند

زان رسن قومی درونِ چَه شدند

مر رسن را نیست جُرمی ای عنود

چون تو را سودای سربالا نبود

بوستان و گلستان سعدی نیز جنبه خرد-بنیاد بودنِ عرفان ایرانی را نشان می دهند. در واقع، همان نسبتی که دیوان شمس به مثنوی دارد، غزلیات سعدی نیز به بوستان و گلستان دارد.

سعدی در نگاهی خردبنیادانه به «اخلاق»، شعری دارد که شاید حفظ کردنِ آن، بر هرکس واجب باشد. در این شعر، حرف /پ/ در 'نپسندی' را با سکون بخوانید:

یاد دارم ز پیرِ دانشمند

تو هم از من به یاد دار این پند:

آنچه بر نفسِ خویش نپسندی

نیز بر نفس دیگری مَپَسند

3 - شادی

عرفان ایرانی، بر خلافِ عرفانِ درویشان و تارکان دنیا، پیوندی تنگاتنگ با زندگی دنیوی دارد و از غم و اندوه بری است. در حکمت و ادبیاتِ ایران، ارتباط با پروردگار، نهایت شادکامی است و غمی هم اگر هست، به امیدِ روز وصل، آسان می شود. درست به همین دلیل است که رابطه با معشوق در ادبیات کلاسیکِ فارسی، با استعاره هایی چون «رقص»، «شراب»، «مطرب»، و... توصیف می شود.

وقت طرب، خوش یافتم، آن دلبر طناز را

ساقی بیار آن جامِ می، مطرب بزن آن ساز را (سعدی)

شیخ اجل، در جایی دیگر نیز با اشاره به تفاوت شادی موقت و شادکامی که از وصل یار (منظور) حاصل می شود، می گوید:

قوم از شراب، مست و زِ منظور بی نصیب

من مست از او چنان که نخواهم شراب را

دیگر شاعرانِ اهل عرفان در ادبیات فارسی نیز بر این شادیِ بی پایان در مسیر طریقت، تاکید کرده اند؛ چنانکه مولوی در حکایت «محتسب و مست» می گوید زمانی که محتسب، فرد مست را گرفت و از او خواست تا دهانش را باز کند و بگوید آه (= برای تشخیص بوی شراب)، مست به جای «آه»، گفت «هو» (= او، یعنی خدا):

گفت او را محتسب: هین، «آه» کن!

مست، هو هو کرد هنگامِ سُخُن

گفت: گفتم آه کن، هو می کنی؟

گفت: من شادم، تو از غم دم زنی

آه از درد و غم و بیدادی است

هوی هویِ مِی خوران، از شادی است

مولوی تاکید می کند که مومنان و عارفان، نام خدا را با شادی می برند و از غم و اندوهِ بیجا، پرهیز می کنند. به یاد داشته باشیم: محتسب در اصل، به معنای «داروغه» است، اما در ادبیات ایران، معمولا نقش کسی را دارد که رفتارِ مذهبی و شعائر دینیِ انسان ها را زیر نظر می گیرد و آنان را امر و نهی می کند. عارفان، دقیقا در نقطه مقابلِ محتسب قرار می گیرند؛ یعنی اعتقاد دارند انسان باید با عشق و علاقه خویش، به سوی معبود قدم بردارد و نه با ضرب و زورِ محتسب.

سعدی، چنانکه می دانیم، خود واعظ و پیشوای دینی بود، اما در تبلیغِ دین، روش عارفانه را ترجیح می داد:

زَاندازه بیرون تشنه ام ساقی بیار آن آب را

اول مرا سیراب کن وانگه بده اصحاب را

4 - ارتباط جهان و خدا

برخی عرفان های بشری، به خداوند نگاهی دارند که در اصطلاح، به آن «خدای ساعت ساز» گفته می شود؛ یعنی خدا مانند ساعت سازی است که ساعتی را اختراع کرده، کوک کرده و رها کرده است. این ساعت چه نزد ساعت ساز و چه دور از او، کار خواهد کرد.

عرفانِ ایرانی و البته اسلامی، چنین برداشتی را نمی پذیرد. قرآن وقتی می گوید خداوند از رگ گردن به انسان نزدیکتر است، یعنی خدای قرآن، لحظه ای از حال بشر غافل نیست. عرفان ایرانی این نگاه قرآنی را به کل هستی گسترش داده است و معتقد است وجودِ هر ذره از کیهان به وجود آفریننده وابسته است. مولوی که می گوید «بی همگان به سر شود، بی تو به سر نمی شود...» همین معنا را در نظر دارد.

باباطاهر نیز بر این پایه است که می گوید:

به دریا بنگرم دریا ته وینم

به صحرا بنگرم صحرا ته وینم

به هرجا بنگرم کوی و در و دشت

نشان قامت رعناته وینم

تقریبا همه شاعران پارسی گو که نظری به عرفان داشته اند، ارتباط جهان و خدا را بسیار زیبا و شاعرانه به نظم در آورده اند. سعدی شاید یکی از زیباترین غزل های خود را در همین باره سروده است:

به جهان خرم از آنم که جهان خرم ازوست

عاشقم بر همه عالم که همه عالم ازوست

به غنیمت شمر ای دوست دم عیسی صبح

تا دل مرده مگر زنده کنی کین دم ازوست

نه فلک راست مسلم نه ملک را حاصل

آنچه در سر سویدای بنی آدم ازوست**

به حلاوت بخورم زهر که شاهد ساقیست

به ارادت ببرم درد که درمان هم ازوست

زخم خونینم اگر به نشود به باشد

خنک آن زخم که هر لحظه مرا مرهم ازوست

غم و شادی برِ عارف چه تفاوت دارد؟

ساقیا باده بده شادی آن کاین غم ازوست

پادشاهی و گدایی برِ ما یکسانست

که برین در، همه را پشتِ عبادت خم ازوست

سعدیا گر بکند سیل فنا خانه ی عمر

دل قوی دار که بنیاد بقا محکم ازوست

سر سویدا: همان رازی که خداوند در بنی بشر پنهان کرد و زمانی که فرشتگان معترض شدند که چرا با وجودی که ما شبانه روز تو را ستایش می کنیم، چیزی می آفرینی که گردنکشی کند، پاسخ گفت: من چیزی می دانم که شما نمی دانید.

(1) شراب کهنه حافظ و مدعیان امروز ادبیات

ایرنا

نظر دهید