1394/1/23 ۱۲:۳۱
معبد چغازنبیل واقع در استان خوزستان نخسین بنای مذهبی کشف شده، بزرگترین بنای خشتی جهان، بزرگترین زیگورات ساخته شده به دست بشر و یکی از اولین بناهایی است که به ثبت جهانی رسیده و میراث باارزشی برای تمامی جهانیان است.
از میان انبوه درختان بن و بلوط و از روی پل رودخانه دز که گذر کنید دشتی وسیع پیش روی شما است که در میان آن عمارت عظیم معبد چغازنبیل رخ می‌نماید. نخستین بنای مذهبی کشف شده و بزرگترین زیگورات جهان که رویای صعود به آسمان را دوباره زنده می‌کند.
در سال ١٩٣۵ میلادی هنگامی که شرکت نفت ایران و انگلیس در حوالی رود دز به حفاری‌های نفتی مشغول بود، یکی از کارمندان نیوزیلندی شرکت متوجه مجموعه عظیمی شبیه تپه شد که در مکانی مرتفع قرار گرفته بود. او از آن مجموعه که در زیر خاک مدفون بود آجری کتیبه‌دار پیدا کرد. در همان زمان یک گروه باستان‌شناس در فاصله ٣۵ کیلومتری در شوش به کاوش‌های باستان‌شناسی مشغول بودند. براون آن آجر را نزد گروه برد تا شاید از راز آن تپه پرده بگشایند.
به این ترتیب حفاری‌های نفتی، نام زیگورات چغازنبیل را در اذهان زنده کرد. چغازنبیل در سال ١٩٧٩ میلادی از طرف یونسکو در فهرست میراث جهانی قرار گرفت. این محوطه اولین اثر ثبت شده ایران در فهرست میراث جهانی است.
اهمیت این محوطه تاریخی به عنوان مهم‌ترین اثر به‌جای‌مانده از دوران حکومت عیلامی، قدمتی ٣٠٠٠ ساله دارد. فرسایش طبیعی و خسارت‌های ناشی از جنگ ایران و عراق، آسیب‌های فراوانی را متوجه این شهر کهن کرده است. برای جلوگیری از تخریب هر چه بیشتر این منطقه، در سال ١٩٩٨ میلادی، توافقی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و موسسه کراتره فرانسه (موسسه بین‌المللی حفاظت از بناهای خشتی)، برای اجرای طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطه تاریخی چغازنبیل در زمینه‌های مختلف علمی صورت گرفت. در راستای اجرای این طرح، یک پایگاه دائمی پژوهشی شامل آزمایشگاه، بخش حفاظت و مرمت، کتاب‌خانه، بخش رایانه‌ای و بخش مطالعات سفال در قسمت اداری موزه هفت‌تپه ایجاد و تجهیز شد.
چغا به معنای تپه و زنبیل از آن رو که تپه به شکل زنبیلی واژگون به نظر می آمده است نام این معبد است. در بین‌النهرین اعتقاد مردم بر این بود که خدایان متعددی دنیا را کنترل و اداره می‌کنند و هر شهری را خدایی است که از آن محافظت می‌کند. مردم در مرکز شهر برای خدایان معبد درست می‌کردند تا در آن زندگی کنند و این معابد به شکل زیگورات ساخته می شد. در کنار آن معابد کوچک‌تری هم ساخته می‌شد تا مردم هدایا و پیشکش‌های خود را تقدیم خدایان کنند.
زیگورات ساختمانی هرمی شکل بود که در چند طبقه ساخته می‌شد و با پلکان‌های متعدد به طبقات بالا می‌رسید. زیگورات‌ها در بین‌النهرین قدمتی چندهزارساله دارند که در فاصله سال‌های ٢٢٠٠ تا ۵۵٠ قبل از میلاد ساخته شده‌اند. درمورد فلسفه وجودی زیگورات‌ها سه نظریه عنوان شده است: اول آنکه این فرم برای مصون نگه‌داشتن گندم از سیلاب بهاری مناسب بود. همچنین این زیگورات‌های سترگ یادآور کوه‌های مقدس دورتادور فلات ایران بودند. بنابراین اگرچه پیدایش این بنا‌ها در خاک بین‌النهرین دیده شده، اما الهام‌بخش آن‌ها ایران و معنای آن‌ها از این سرزمین گرفته شده است. بنابر نظریه سوم که البته معروف‌ترین قول است، زیگورات نردبان صعود به آسمان بوده است تا بشر هر چه بیشتر به خدایان نزدیک شود.
زیگورات اور در جنوب بین‌النهرین و زیگورات چغازنبیل در ایران هنوز پس از چند هزار سال پا بر جا هستند. زیگورات اور که ٢١١٠ سال قبل از میلاد ساخته شده قدیمی‌ترین و زیگورات چغازنبیل بزرگترین زیگورات جهان هستند.
موقعیت جغرافیایی
زیگورات چغازنبیل در استان خوزستان و در فاصله ۴۰ کیلومتری جنوب شرقی شوش و ۲۰ کیلومتری هفت‌تپه قرار گرفته است. معبد عیلامی چغازنبیل بر روی تپه‌ای خاکی و در ساحل رودخانه دز از شعب رود کارون در استان خوزستان واقع شده است. این معبد توسط اونتاشگال پادشاه عیلامی‌ها در سال ۱۲۵۰ قبل از میلاد ساخته شده و آن را به خدای اینشوشینک اختصاص داده است. بنای معبد چند طبقه و ارتفاع آن حدود ۲۵ متر است. این بنا از خشت خام ساخته شده است و روکشی از آجر دارد. در اطراف معبد تعدادی لوح گلی و چندین مجسمه از انسان و حیوان بدست آمده که امروزه این آثار در موزه لوور پاریس جا خوش کرده اند.
محدوده حکومت عیلامی‌ها خوزستان، لرستان، پشت‌کوه و کوه‌های بختیاری بود که از غرب به دجله، از شرق به قسمتی از پارس، از شمال به راه بابل و همدان و از جنوب به خلیج فارس محدود می‌شد و پایتخت آن شهر باستانی شوش بود. با به حکومت رسیدن اونتاش نپیریشا در قرن ١٣ قبل از میلاد (١٣۴٠–١٣٠٠ قبل از میلاد)، چغازنبیل به عنوان پایتخت مذهبی و سیاسی عیلامی‌ها در نزدیکی رود دز ساخته شد و دوراونتاش نامیده شد. دوراونتاش به معنای قلعه اونتاش است. در بعضی از متون به خط میخی این شهر ال‌اونتاش ذکر شده که به معنی شهر اونتاش است.
این شهر از سه حصار تودرتوی خشتی تشکیل شده و دروازه اصلی آن بر روی حصار بزرگ در ضلع شرقی قرار دارد. در حد فاصل حصار اول و دوم کاخ‌های شاهی و آرامگاه‌های سلاطین ایلام قرار دارند. در بین حصار دوم و سوم بقایای تصفیه‌خانه آب دیده می‌شود که جزو قدیمی‌ترین تاسیسات آبرسانی به شمار می‌رود. آب آن از رودخانه کرخه در فاصله چهل و پنج کیلومتری از طریق کانالی تامین می‌شد. در مرکز حصار سوم معبد اصلی قرار دارد.
تصویر بنیان‌گذار چغازنبیل –اونتاش نپیریشا بر روی سنگ همراه با مجسمه مفرغی همسرش ملکه نپیراسو هم‌اکنون در موزه لوور پاریس نگه‌داری می‌شوند. مجسمه ملکه، وی را در حال عبادت در برابر خدایان نشان می‌دهد. همچنین بر روی دامن ملکه نام وی به همراه چند دعا به خط میخی درج شده است.
زیگورات چغازنبیل
زیگورات چغازنبیل معبد اصلی مربعی به ضلع ١٠۵ متر است که اضلاع آن در جهات اصلی شرقی، غربی و شمالی و جنوبی واقع شده‌اند. اصل این معبد با به‌کارگیری میلیون‌ها آجر و در پنج طبقه به ارتفاع ۵٢ متر ساخته شده که در حال حاضر تنها دو طبقه از آن باقی مانده است. به غیر از طبقه اول و پنجم، تمامی طبقات از خشت پر شده بودند. طبقه پنجم که مرتفع‌ترین طبقه محسوب می‌شد و تنها کاهن‌ها و خانواده شاهی اجازه ورود به آن طبقه را داشتند، جایگاه قراردادن خدای اینشوشینک یا خدای خاص شهر شوش بود. در حقیقت اونتاش، پادشاه ایلامی، این بنا را برای اینشوشینک ساخت.
عیلامی‌ها معتقد بودند که هنگام غروب، خدایشان از آخرین طبقه زیگورات به آسمان پرواز می‌کند و روز بعد باز می‌گردد. هنوز هم این باور در بین مردم محلی وجود دارد که هر غروب گرد و خاک و غباری به هوا بر می خیزید.
بر روی دیوارهای معبد آجرهایی به خط میخی مشاهده می‌شود که همگی دارای متنی یکسان هستند و بیان‌گر نام پادشاه و هدف او از ساخت این معبد است. در متن این پیام ها آمده است: "من اونتاش، پسر هوبانومنا، شاه انزان و شوش هستم. پس از آنکه مصالح ساختمانی را به دست آوردم، من در این‌جا شهر اونتاش و حریم مقدس را برپا نمودم و آن را در یک دیوار خارجی و یک دیوار داخلی محصور کردم. من معبد بلندی ساختم که شبیه آن‌چه شاهان پیش ساخته‌اند نبود و آن را به خدای اینشوشینک مقدس وقف کردم. باشد که ساختمان و زحمت من موقوفه ایشان شود و لطف و عدل اینشنوشینک در این‌جا برقرار بماند."
تصفیه خانه آب رودخانه
آبرسانی به چغازنبیل یکی از شگفتی‌های این معبد است. رود دز از نزدیکی چغازنبیل می‌گذرد ولی به دلیل اینکه این رود سطح دشت را فرسایش داده و بستر رودخانه در سطح پایینتری از سطح دشت است - در برخی مکان‌ها ۶۰ متر پایین‌تر امکان استفاده از آب این رود برای اهالی منطقه نبوده است. بنابراین شاه عیلامی اونتاش ناپیریشا دستور به ساخت کانالی به طول ۴۵ کیلومتر می‌دهد تا آب رود کرخه را که هم سطح زمین چغازنبیل بوده، به چغازنبیل برسانند. این آب پس از اینکه از هفت تپه عبور می‌کند به چغازنبیل می‌رسد ولی به دلیل اینکه آب کرخه پس از گذر از دشت خوزستان گل آلود است آب را در حوضچه‌های ته نشینی بزرگ و کوچکی می‌ریخته‌اند و با گذر از تنبوشه‌ها و استفاده از قوانین منسوب به فیثاغورث، تصفیه کرده و گل آنرا جدا می‌کردند. شاید این یکی از قدیمی‌ترین تصفیه خانه‌های آب جهان باشد.
میز قربانی
در اطراف معبد و بر روی کف اصلی دو سکوی مدور بریده مشاهده می‌شود که نظرات مختلفی در مورد آن‌ها ابراز شده، برخی آن‌ها را قربانگاه و برخی دیگر مربوط به ستاره‌شناسی و ساعت خورشیدی دانسته‌اند. در موزه لوور پاریس میزی موسوم به میز قربانی از جنس برنز موجود است که به احتمال زیاد متعلق به این جایگاه است. دورتادور میز قربانی دو مار و پنج زن دیده می‌شوند. اندازه، دقت و ظرافت بالای به‌کاررفته در ساخت این میز حکایت از مهارت فراوان فلزکاران دوره عیلامی دارد.
امروزه دسترسی به داخل چغازنبیل محدود شده است و کسی اجازه ندارد وارد اتاق‌ها و طبقات شود، اما بازدید کنندگان همچنان از روی تپه های اطراف آن بالا و پایین می روند و این موضوع به پایه های خشتی و گلی سازه لطمه وارد می‌کند.
هنرآنلاین
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید