فرصتی مغتنم پس از هزار سال / رضا منصوری. استاد فیزیک دانشگاه صنعتی‌شریف

1394/1/23 ۱۲:۱۸

سال جهانی نور چندین‌مناسبت دارد. یکی از مناسبت‌های بسیار مهم آن، هزاره تالیف کتاب المناظر توسط «ابن‌هیثم» است. این کتاب سرآغاز نورشناسی یا اپتیک مدرن است. «ابن‌هیثم» یکی از دانشمندانی است که نقش مهمی در نگرش‌های علمی پس از خود و در نتیجه در تاریخ علم داشته است، از جمله تأثیرهای وی می‌توان به پایه‌ریزی علم نورشناسی نوین و مدرن اشاره کرد. در اینجا، منظور از مدرن‌بودن این است که ما هنوز هم در زمینه و روش تفکر در علم تجربی، از روشی پیروی می‌کنیم که او به‌کار گرفته است.

١- سال جهانی نور چندین‌مناسبت دارد. یکی از مناسبت‌های بسیار مهم آن، هزاره تالیف کتاب المناظر توسط «ابن‌هیثم» است. این کتاب سرآغاز نورشناسی یا اپتیک مدرن است. «ابن‌هیثم» یکی از دانشمندانی است که نقش مهمی در نگرش‌های علمی پس از خود و در نتیجه در تاریخ علم داشته است، از جمله تأثیرهای وی می‌توان به پایه‌ریزی علم نورشناسی نوین و مدرن اشاره کرد. در اینجا، منظور از مدرن‌بودن این است که ما هنوز هم در زمینه و روش تفکر در علم تجربی، از روشی پیروی می‌کنیم که او به‌کار گرفته است. به بیان دیگر، روش علمی‌ای که ما امروزه به‌کار می‌بریم، همانی است که «ابن‌هیثم» به‌کار برده است. در این روش به گفته‌ها یا نقل‌قول‌های دیگران توجه نمی‌شود مگر اینکه خود شخص بتواند با توجه به منطق علمی، آنها را ارزیابی کند. چنین طرزتفکری کم‌وبیش در قرن‌پنجم هجری وجود داشت، ولی این موضوع به شکل صریح‌تر در کتاب «المناظر» آمده است. دانشمندان دیگری مانند «ابوریحان بیرونی» از همین روش پیروی کرده‌اند. نکته جالب این است که این نگرش و طرز تفکر در یک‌دوره زمانی مهجور می‌ماند و چهارقرن بعد، علم مدرن با پژوهش‌های «گالیله» و «نیوتن» و دیگران، بار دیگر شکل می‌گیرد. این نگرش پس از اینکه در غرب شکل گرفت، توانست به راه خود ادامه دهد و مثلا در ٢٠٠سال پیش «ماکسول» نظریه الکترومغناطیسی نور را بیان کرد که برای توصیف و توجیه خواص امواج الکترومغناطیسی به‌کار می‌رود. صدسال پیش هم نظریه نسبیت عام «اینشتین» فرمول‌بندی می‌شود که چگونگی رفتار نور را بیان می‌کند. این نظریه مفاهیم تازه‌ای درباره ماهیت نور و رفتار آن بیان می‌کند از جمله، زمانی که نور کهکشان‌ها از فاصله‌های بسیار زیاد به ما می‌رسد، ممکن است در اثر برهم‌کنش‌ با ماده در این مسیر طولانی، دچار خمیدگی‌ها و انحناهایی شود. پس توجه کنیم که سال جهانی نور بر اساس چندین‌مناسبت تعریف و نام‌گذاری شده از جمله سرآغاز آن تدوین کتاب «المناظر» است که افتخار جهان اسلام محسوب می‌شود، اما تدوین نظریه الکترومغناطیس و نظریه نسبیت هم بر شناخت ما از ماهیت نور افزودند.

٢- «ابن‌هیثم» اهل بصره بود که در زمان آل‌بویه در مورد مباحث علمی تحقیق می‌کرد، اما بعد به شام و مصر هم سفر کرد. فعالیت‌های او دستاوردهای زیادی را برای جامعه علمی ما به ارمغان آورده است که جهان، هنوز هم پس از هزارسال، دستاوردهای او را ارج می‌نهد، به همین‌دلیل «ابن‌هیثم» افتخار جهان اسلام و تاریخ تمدن ایران محسوب می‌شود. اما از جنبه دیگری هم می‌توان فعالیت‌های او را ارزیابی کرد. به گمان من اگر جامعه‌ای اجازه دهد افرادش آزادانه فکر کنند، اتفاقی که در قرون چهارم و پنجم‌هجری روی داد و موجب شد علم ما دستاوردهای ارزنده‌ای داشته باشد، بار دیگر تکرار می‌شود. در این حالت، افکار رشد می‌کند و ابتکارها و ابداع‌های جدیدی به‌وجود می‌آید و روش‌های تفکر گسترش می‌یابد که نمونه‌های آن در تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی بسیار است.

٣- نکته دیگری که توجه به آن بسیار مهم است، اینکه دورویکرد متفاوت در مواجهه با دستاوردهای علمی غرب وجود دارد؛ برخی علم را محصول غرب می‌دانند و بر این باور هستند که علم، تمام و کمال محصول طرز فکر غربی است و ما هیچ نقشی در این عرصه نداشته‌ایم و از این پس هم هیچ دستاورد چشمگیری نمی‌توانیم عرضه کنیم. برخی دیگر هم گمان می‌کنند همه دستاوردهای علم جدید را دانشمندان اسلامی مانند «ابوعلی‌سینا» و «ابوریحان»، پیش از این گفته‌اند و امروزه دانشمندان غربی، چیز تازه‌ای برای عرضه‌کردن ندارند. به گمان این‌دسته، خلاصه همه علوم غربی را دانشمندان ما گفته‌اند. اما به باور من، اولا علم، جهانی است و شرقی و غربی ندارد و همه ملت‌ها و فرهنگ‌ها در توسعه آن نقش داشته‌اند. علم دستاوردی است که محصول تلاش‌های نوع بشر است و نمی‌توان آن را به گروه، دین یا نژاد خاصی منحصر دانست. از طرف دیگر علم ماهیتی گسترش‌یابنده دارد و در همین‌مثال نور می‌بینیم برای آنکه شناخت ما از نور کامل شود، چندصدسال زمان برد و در شکل‌گیری مفهوم امروزی از نور، فرهنگ‌های بسیار متفاوتی دخیل بودند، به همین‌دلیل، این فکر که علم جدید محصول غرب است، سخن نادرستی است. از طرف دیگر هم بزرگ‌نمایی دستاوردهای دانشمندان ایران و اسلام بی‌ثمر است. به همین‌دلیل من بر این باورم که هنگام ارزیابی پیشرفت علوم، خود را در بند این اصطلاحات جغرافیایی یا دسته‌بندی‌های تاریخی، محصور و محدود نکنیم. برخی خیرخواهانه گمان می‌کنند اگر ما در مورد دستاوردهای علمی خود، اغراق کنیم، باعث رشد بیشتر ما می‌شود، اما به باور من هرچیزی که باعث غرور کاذب ما شود، ما را از پیشرفت‌های بیشتر بازمی‌دارد و باعث می‌شود جوانان و نسل‌های بعدی ما از مسیر درست منحرف شوند.

٤- امسال را سال جهانی نور نامیده‌اند و فرصت بسیار مناسبی پیش آمده که دانشجویان، دانش‌آموزان و حتی عموم مردم را با این شاخه از دانش و کاربردهای آن آشنا کرد. هرچند علاقه‌مندان همیشه و همه‌جا می‌توانند به ترویج علم و دانش بپردازند اما زمانی که سالی را به موضوع ویژه‌ای اختصاص می‌دهند، توجه تمام مردم به این موضوع خاص جلب می‌شود و در نتیجه فرصت بسیار مناسبی پیش می‌آید که در فضای مهیاشده و ذهن‌های آماده، به ترویج آن علم خاص پرداخت.

روزنامه شرق