جامع‌التواریخ حسنی؛ نسخه نفیس ۸۸۰ق در کتابخانه ملی ایران

1404/7/14 ۱۱:۱۹

نسخه‌ای ممتاز از «جامع‌التواریخ حسنی» اثر حسن بن شهاب‌الدین حسنی یزدی، با تزئینات فاخر و محتوایی گسترده درباره تاریخ عمومی اسلام تا روزگار مؤلف، در گنجینه نسخه‌های خطی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نگهداری می‌شود؛ نسخه‌ای که در قیاس با تنها نسخه شناخته‌شده دیگر در کتابخانه فاتح استانبول، روایتی مفصل‌تر از وقایع تاریخی ارائه می‌کند.

معرفی یک نسخه کمیاب از تاریخ‌نگاری تیموری در یازدهمین روایت «کاوشی در گنجینه کتابخانه ملی»

به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، بررسی‌ها نشان می‌دهد کاتب هر دو نسخه شناخته‌شده این اثر، «عبدالله کاتب اصفهانی» است و خط، قطع و شیوه تزئین آنها مشابهت فراوان دارد. در نسخه استانبول به شماره ۴۳۰۷ عبارتی با تاریخ ۸۵۹ق دیده می‌شود که بنا بر قرائن، الحاقی متأخر است؛ در حالی که نسخه کتابخانه ملی با انجامه‌ای روشن، تاریخ کتابت «سنه ثمانین و ثمانمایه» (۸۸۰ق) را دارد و نام کاتب را به صراحت ذکر می‌کند.

اهمیت نسخه کتابخانه ملی در مقایسه با نسخه استانبول آن است که روایت تاریخی را فراتر برده است. نسخه استانبول تنها وقایع تا سال ۸۵۵ق را دربر دارد و ظاهراً با کشته‌شدن سلطان غیاث‌الدین محمد به دست برادرش ابوالقاسم بابر پایان می‌یابد؛ اما نسخه موجود در کتابخانه ملی ادامه تاریخ را نیز شامل می‌شود و رخدادها را تا ذی‌القعده سال ۸۵۷ق به تفصیل ثبت کرده است.

این دست‌نویس در ۴۳۷ برگ بر کاغذ نخودی آهارمهره و به خط نستعلیق تحریری کتابت شده است. آغاز متن با کتیبه‌های مذهّب آراسته به نقوش اسلیمی و گل‌وبوته، جدول زرین پیرامون سطور و عناوین به سرخی همراه است. در پیشانی صفحات نخست، عبارت «و لذکره اعلی و بالتقدیم اولی کتاب جامع التواریخ حسنی» به خط ثلث سفیدآب بر زمینه زر آمده و دو بیت دعایی در شمسه مذهّب پشت صفحه اول نگاشته شده است. جلد اثر نیز با روکش تیماج قهوه‌ای تیره و لچک‌وترنج ضربی، جلوه‌ای درباری دارد و به‌احتمال برای یکی از بزرگان کتابت شده است.

«جامع‌التواریخ حسنی» نخست به نام میرزا سلطان ابوالمظفر محمود بهادر بن بایسنقر آغاز شده و پس از کشته‌شدن او، به برادرش میرزا سلطان ابوالمظفر بابر تقدیم گردیده است. ساختار کتاب شامل تاریخ ایران باستان، سیره پیامبر اسلام(ص)، خلفای نخستین، دوره‌های اموی و عباسی، حکومت‌های سامانی، غزنوی، سلجوقی و گورکانی، و نیز تاریخ آل‌بویه، خوارزمشاهیان، اتابکان، قراختاییان کرمان، مظفریان، مغولان و تیمور است. خاتمه اثر به ذکر اولاد امیر غیاث‌الدین «غنا شیرین» اختصاص یافته است.

بخشی از این اثر با عنوان «تیموریان پس از تیمور؛ سال‌های ۸۵۵–۸۵۷ هجری» به تصحیح حسین مدرسی طباطبایی و ایرج افشار منتشر شده و بخش «تاریخ سلجوقیان» نیز در سال ۱۳۹۸ به کوشش بُلِنت اوزقوزو گودِنلی از سوی فرهنگستان هنر به چاپ رسیده است. با توجه به آنکه «جامع‌التواریخ حسنی» هنوز به‌طور کامل تصحیح نشده، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران از پژوهشگران دعوت می‌کند برای تصحیح و انتشار بخش‌های دیگر این منبع ارزشمند اقدام کنند.

علاقه‌مندان می‌توانند با ذکر شماره بازیابی «۱۱۳۳۰–۵» به گنجینه نسخه‌های خطی سازمان مراجعه کنند.

سایر تصاویر