وجدان بیدار تاریخ مردم

1404/6/24 ۱۰:۰۶

کتاب ۱۰ جلدی تاریخ اجتماعی ایران اساسی‌ترین کار مرتضی راوندی است. او در طول پنجاه سال پژوهش، هزاران فیش و سند تاریخی را از کتاب‌های گوناگون جمع‌آوری کرد. این اثر گرانبها یکی از مهمترین منابع در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی به شمار می‌رود که راوندی با این کار پایه‌ای محکم و سترگ در این عرصه بنیان نهاد. برخی از پژوهشگران راوندی را وجدان بیدار تاریخ مردم نامیده‌اند.

به نوشته راوندی مردم صاحبان اصلی مملکت هستند

آرش باستانی: «تاریخ ایران را همواره بر پایه اقدامات سلاطین و امیران نوشته‌اند و می‌باید کتاب‌هایی نوشته شود که موضوع آن‌ها مردم عادی که صاحبان اصلی مملکت هستند باشد. تاریخ زندگی مردم ایران یعنی شرح حیات اجتماعی اقتصادی، سیاسی، فکری و هنری ایرانیان تاکنون با روش علمی مورد تحقیق و پژوهش قرار نگرفته است و مورخان و صاحبنظران در راه تدوین تاریخ زندگی اکثریت مردم این سرزمین قدم مؤثری برنداشته‌اند. به حکایت کتب و آثار تاریخی تا قبل از پیدایش تمدن جدید و رشد افکار دموکراتیک اکثریت قریب به اتفاق مورخان ایرانی و خارجی به اوضاع اجتماعی و اقتصادی توده مردم توجهی نداشتند؛ هدف آنها تأمین زندگی فردی بود و برای حصول این منظور نیروی فکر و قریحه خود را در اختیار ارباب قدرت می‌گذاشتند و به خصوصیات زندگی اکثریت مردم که طبقه مثمر و فعال جامعه را تشکیل می‌دهند توجه نمی‌کردند.»

آنچه بازگو شد بخشی از گفته‌های مرتضی راوندی، پژوهشگر و مورخ نامی معاصر و نویسنده کتاب ۱۰ جلدی «تاریخ اجتماعی ایران» است؛ نویسنده‌ای که بر این باور بود، تاریخ فقط شرح اقدامات شاهنشاهان و برگزیدگان و حکایت فتح و شکست در جنگ‌های کوچک و بزرگ نیست، بلکه باید به تاریخ سیاسی و اقتصادی از منظر مردم توجه داشت. او معتقد بود که ما تاریخ ملی نداشتیم. تاریخی که نمودار زندگی مردم این مملکت باشد، وجود نداشت و تقریباً از پیش و پس از اسلام، تاریخ بر پایه قدرت فرمان روایان و پادشاهان نوشته شده بود. لازم بود، بالاخره با تحولات ایجاد شده در دنیا، در ایران هم توجهی به وضع مردم مملکت، سوابق اجتماعی، مبارزات آن‌ها، اصول عقاید و افکار و… بشود. در فرصت‌های مناسب اشخاص ذی‌صلاحیت اظهار نظر کنند تا تاریخ واقعی ملت ایران به رشته تحریر درآید و ضبط شود. این است که من در فرصت‌هایی که پیش می‌آمد، یادداشت‌هایی برداشتم و به تدریج به شکل تاریخ اجتماعی ایران درآمد.

مرتضی راوندی از مورخان بزرگ اما کمتر شناخته‌شده ایرانی در دوره تاریخ معاصر است. او علاقه بسیاری به ایران و تاریخ آن داشت و تاریخ ایران را تاریخی پرفرازونشیب و بسیار عجیب‌وغریب می‌دانست. در همین رابطه دست به نگارش تاریخ ایران برد. او در این باره می‌گوید: «سفری به فرانسه داشتم و با دیدن کتابی که ترجمه نام آن «زندگی روزمره مردم فرانسه در قرن هجدهم» بود، شوق نوشتن کتابی درباره زندگی اجتماعی مردم در گذشته در من ایجاد شد. چون گمان می‌کردم جای مردم در تاریخ گذشته ایران خالی است و عموم مورخان شرح احوال و اوصاف و اعمال سلاطین را نوشته‌اند. در شروع کار و در حقیقت در همان زمان که به این موضوع فکر می‌کردم، از ابعاد آن تصوری درست نداشتم؛ اما می‌دانستم در منابع و کتاب‌های گذشتگان، به‌هرحال می‌توان نشانه‌هایی از مردم و زندگی آن‌ها و حتی پوشاک و غذا و تفریحات آن‌ها پیدا کرد. این بود که تصمیم گرفتم و شروع به نوشتن کردم.»

مرتضی راوندی، پژوهشگر، تاریخ‌نویس، حقوق‌دان معاصر ایرانی، نویسنده کتاب ۱۰ جلدی تاریخ اجتماعی ایران در سال ۱۲۹۲ خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود. پدرش سید مهدی موسوی غروی بود که در کودکی او را از دست داد و زیر نظر برادر بزرگش، سید غفور موسوی غروی، بزرگ شد. او بعدها نام خانوادگی راوندی را برگزید. دوره ابتدایی را در مدرسه ایمان گذراند و از دارالفنون دیپلم ادبی گرفت. سپس در دانشکده حقوق دانشگاه تهران به تحصیل ادامه داد و لیسانس خود را از دانشکده حقوق تهران گرفت.

راوندی مدتی در اداره راه آهن کار کرد و در ۱۳۱۸ ش، به استخدام وزارت دادگستری درآمد. کار در دادگستری او را با عمق فساد حاکم بر نظام اداری و حق‌کشی و ستم بر مردم آشنا کرد. این امر و تحولات پرشتاب ناشی از رویدادهای پس از شهریور ۱۳۲۰، راوندی را به حزب توده ایران جذب کرد. این حزب در مهر ۱۳۲۰ در تهران تشکیل شده و مهمترین مدعی طرفداری از عدالت و آزادی و قانون اساسی مشروطیت در آن زمان بود. راوندی در حزب توده ایران فعالیت‌های گوناگونی داشت، از جمله: تلاش برای تقویت و ساماندهی اتحادیه‌های کارگری صنایع پارچه‌بافی اصفهان، همکاری با روزنامه دنیای امروز به صاحب امتیازی و مدیریت حسین فرشید، کسب امتیاز روزنامه آهنگر، ترجمان (ارگان) حزب توده در اصفهان در اردیبهشت ۱۳۲۵، سخنرانی درباره مسائل روز در شهرهای شمالی ایران ازجمله درباره نیاز نداشتن ایران به مستشاران امریکایی در ژاندارمری و امضای اعلامیه تأسیس حزب جنگل در آذر ۱۳۲۴. او افزون بر فعالیت‌های حزبی با دایرکردن دفتر وکالتش در اصفهان، از زندانیان و اعضای تحت تعقیب حزب توده و شورای متحده اتحادیه‌ها دفاع کرد. در همان سال در کمیته ایالتی حزب توده در آذربایجان نیز فعالیت داشت.

مرتضی راوندی مانند بسیاری از تحصیل‌کردگان دوران خود با وعده آزادی و دموکراسی حزب توده ایران به عضویت آن درآمد. او به قانون اساسی ایران و حکومت مشروطه اعتقاد داشت و برخلاف سیاست رسمی حزب توده، طرفدار جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران بود و محمد مصدق را شخصیتی ملی و وطن‌پرست می‌دانست. راوندی در دومین کنگره حزب توده ایران در بهار ۱۳۲۷ ش، که نیمه‌مخفی برگزار شد، یکی از چهارده نفری بود که به عضویت هیئت مشورتی کمیته مرکزی حزب انتخاب شدند. او در ۱۳۳۰ ش، به جرم فعالیت‌های سیاسی دستگیر شد و بیش از یک سال زندانی بود. در دوران زندان به ماهیت خط‌مشی حزب توده پی برد. پس از آزادی و کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ ش از فعالیت‌های سیاسی کناره گرفت و به تحقیق و تألیف پرداخت. راوندی در ۱۳۴۶ ش، به خواست خود بازنشسته شد. آخرین سمت او دادیار دیوان عالی کشور بود. او مدتی ریاست اداره ثبت کل کشور و ریاست یکی از ادارات بیمه‌های اجتماعی را نیز برعهده داشت. بعدها اسداللّه علم (وزیر دربار محمدرضاشاه پهلوی) وی را به مجمعی متشکل از پانصد تن از استادان دانشگاه، تاریخ‌نویسان، جامعه‌شناسان و روشنفکران دعوت کرد تا به تدوین تاریخ پنجاه ساله سلطنت سلسله پهلوی (۱۳۰۴۱۳۵۷ ش) بپردازند.

کتاب ۱۰ جلدی تاریخ اجتماعی ایران که گردآوری آن بیش از ۴۰ سال به طول انجامید، اساسی‌ترین کار راوندی است. کتاب تاریخ اجتماعی ایران زندگی مردم یعنی حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فکری و هنری ایرانیان را با روشی علمی مورد تحقیق و پژوهش قرار می‌دهد. او از جوانی با همت شخصی و با نیت تهیه تاریخ زندگی مردم ایران، پژوهش و فیش‌برداری از منابع گوناگون داخلی و خارجی را آغاز کرد و در طول پنجاه سال پژوهش، هزاران فیش و سند تاریخی را از کتاب‌های گوناگون جمع‌آوری کرد. این اثر گرانبها یکی از مهمترین منابع در زمینه جامعه‌شناسی تاریخی به شمار می‌رود که راوندی با این کار پایه‌ای محکم و سترگ در این عرصه بنیان نهاد. برخی از پژوهشگران راوندی را وجدان بیدار تاریخ مردم نامیده‌اند.

جلد اول: بررسی تاریخ اجتماعی ایران و ملل باستانی تا ظهور اسلام

جلد اول کتاب، تاریخ اجتماعی ایران با دوران ایران باستان آغاز می‎شود، این بخش با مهاجرت اقوام ایرانی از آسیای مرکزی به مکانی که امروزه به فلات ایران معروف است در هزاره دوم پیش از میلاد آغاز می‌شود. در هزاره اول پیش از میلاد، دو دولت متمایز ایرانی در قالب مادها و پارس پدید آمدند و ورود قاطعانه آنها به صحنه جهانی با به قدرت رسیدن کوروش دوم آغاز شد.

امپراتوری ایرانی هخامنشی رشد کرد و تبدیل به بزرگترین امپراتوری سرزمینی پیوسته شد که در آن زمان برای بشر شناخته شده بود و دوست و دشمن را با مدیریت نسبتاً خوش‌نظم خود تحت تأثیر افکار مذهبی قرار داد که بعداً با دین زرتشتی مرتبط شد. دین پیش از اسلام در ایران بر پایه‌ی سه فرمان «پندار نیک، گفتار نیک، کردار نیک» بود. بعدها تلاش ناموفق امپراتوری هخامنشی برای فتح یونان و شکست بعدی آن از اسکندر مقدونی سبب شد تا حکومت هلنیزه شده‌ای در زمان جانشینان اسکندر با عنوان سلوکیان تا یک قرن، یعنی تا زمان ورود یک سلسله جدید ایرانی از شرق به نام اشکانیان ادامه یابد.

جلد دوم: تحقیقی پیرامون تاریخ ایران بعد از اسلام

جلد دوم از کتاب تاریخ اجتماعی راوندی با عنوان «تاریخ ایران بعد از اسلام» و با عنوان فرعی حکومت‌ها و سلسله‌های ایران از حمله اعراب تا استقرار مشروطیت، بعد از فهرست مندرجات در پنج فصل به رشته تحریر درآمده است.

فصل نخست به علل ظهور و آثار نهضت اسلامی می‌پردازد که شامل چهار بخش وضع اجتماعی و اقتصادی عربستان برابر ظهور اسلام، سابقه تاریخی دعوت به یکتاپرستی، آغاز فتوحات مسلمین و مدت عمر و دوران خلافت خلفای راشدین است. فصل دوم به خلفای اموی پرداخته است و شامل یک بخش (پایان دموکراسی اسلامی) است. فصل سوم به مقدمات روی کار آمدن عباسیان و نقش شعوبیه اختصاص دارد.

فصل چهارم جنبش‌های اجتماعی در ایران بعد از اسلام را مورد بررسی قرار می‌دهد که در آن به قیام سنباد، بابک خرم دین و نهضت سرخ جامگان، ظهور حکومت‌های مستقل در ایران، حکومت طاهریان، یعقوب لیث صفاری، دیالمه آل زیار، آل بویه، غزنویان، حکومت سلجوقیان، اتابکان، خوارزمشاهیان، وضع اجتماعی و سیاسی ایران مقارن حمله مغول، تیمور و نخستین مبارزات او در راه کسب قدرت، سلسله صفویه، نادر شاه افشار و در نهایت به سلسله زندیه پرداخته شده است.

فصل پنجم به سلسله قاجاریه اختصاص دارد که به آغاز کار سلسله قاجاریه، آقا محمدخان، فتحعلیشاه، جنگ‌های ایران با روسیه، جلوس ناصرالدین شاه، امیرکبیر، نفوذ افکار جدید در ایران، روابط سیاسی و فرهنگی ایران با کشورهای خارج، افکار و نظریات جدید سیاسی، اوضاع اجتماعی و اداری ایران در عهد قاجاریه، آغاز فعالیت‌های سیاسی به مفهوم جدید در ایران، راه اصلاحات اجتماعی، مجلس شورای دولتی، واقعه رژی، متفکران و صاحب نظران، روی کارآمدن سپهسالار و تلاش در راه استقرار حکومت قانون پرداخته شده است.

جلد سوم: مطالعه طبقات و قشرهای گوناگون اجتماعی

جلد سوم تاریخ اجتماعی ایران به طبقات و قشرهای گوناگون اجتماعی اختصاص یافته است. در این مجلد نظریات مختلف و گاهی متناقض مورخان و جهانگردان و صاحب نظران را نمودار کرده است، با اینکه این شیوه چه بسا ملال‌آور جلوه کند، ولی در هر حال برای کشف واقعیات اجتماعی، لازم و ضروری است. این مجلد به طبقات و قشرهای گوناگون اجتماعی اختصاص یافته است.

اگر در جامعه ایرانی گوناگونی دین و طرز بیان الفاظ و گویش‌ها و گروه وجود دارد، آرمان‌ها و آهنگ همگان یکی است پس اگر اصناف جمعیت را از زرتشتی کلیمی ترکمان کرد، لر ارمنی و جز اینها را برشمردیم اینها مانع یکرنگی ملی نیستند، کما اینکه اینگونه گروه‌ها در همه ملت‌های بزرگ جهان نظیر آمریکای شمالی، شوروی، سوئیس و جز اینها دیده می‌شود. راوندی می‌گوید درباره صائبین باید توجه داشت که اینان نیز یکی از فرق مذهبی هستند که در قرآن در ردیف نصارا و یهود و پیروان زرتشت از آنان نیز نام برده شده است.

جلد چهارم: آشنایی با شیوه حکومت، سازمان سیاسی و اداری ایران

در جلد چهارم، خوانندگان با شیوه حکومت، سازمان سیاسی و اداری ایران بعد از اسلام آشنا می‌شوند. در قسمت اول کتاب، از آئین سیاست و مملکت‌داری و حقوق سیاسی و اجتماعی مردم، و حدود قدرت سلاطین و زمامداران، و عقیده متفکرین و صاحبنظران ایرانی در این زمینه‌ها مطالبی نقل شده است. در مباحث بعد، از سازمان سیاسی و اداری ایران؛ یعنی از دیوان وزارت یا دیوان خواجه بزرگ و روش کلی وزرا و موقعیت اجتماعی و سیاسی آنان سخن رفته و در فصول بعد از یکایک دیوان‌ها یا وزارتخانه‌هایی که سرزمین پهناور ایران را در دوران بعد از اسلام اداره و رهبری کرده‌اند، نظیر دیوان استیفا یا وزارت دارایی، دیوان عرض، سپاه یا وزارت جنگ، دیوان قضا یا وزارت دادگستری، دیوان رسائل یا دفتر ویژه سلاطین، دیوان محتسب یا سازمان شهربانی و شهرداری، دیوان برید یا اداره پست، دیوان اشراف یا سازمان‌های جاسوسی و مراقبت، دیوان موقوفات یا اداره اراضی و اموال وقفی و دیگر سازمان‌های اداری و سیاسی ایران بعد از اسلام سخن به میان آمده است.

جلد پنجم: گذری بر تاریخ اقتصاد ایران

در جلد پنجم که به مطالعه تاریخ اقتصادی ایران اشاره دارد، خوانندگان با زندگی روزمره ایرانیان و تلاش نیاکان ما، در راه بهبود زندگی خود از کهن‌ترین ایام تا عصر حاضر آشنا می‌شوند. در فصل اول، زندگی اقتصادی مردم ایران و ملل تابع، در عهد شاهنشاهی هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان مورد مطالعه قرار گرفته است.

در فصل‌های بعد زندگی اقتصادی و تجاری ایران و بعضی از ملل اسلامی بعد از ظهور اسلام، سیاست اقتصادی اعراب، وضع طبقات مختلف، شکفتگی و پیشرفت صنعت و کشاورزی ایران از عهد سامانیان تا حمله مغول، وضع عمومی و مختصات شهرها، ارزش اقتصادی و صنعتی هر یک از بلاد و مناطق ایران، وضع خیابان‌ها، کوچه‌ها و کاروانسراها، حوادث و بلیات ناگوار اقتصادی و اجتماعی در طول تاریخ، نظیر: خشکسالی، قحطی، وبا، طاعون و دیگر امراض همه‌گیر. معامله و داد و ستد و سیر تکاملی آن، مظاهری از تمدن قرون وسطایی ایران، طرز مسافرت، راه‌ها و وسایل نقلیه، مشکلات تجارت، بازرگانی و مسافرت در خشکی و دریا- آراء و نظریات اقتصادی متفکران ایرانی از عهد زرتشت تا روزگار ما- افکار و اندیشه‌های اقتصادی در غرب از یونان باستان تا عصر حاضر، علل پیشی گرفتن غرب بر شرق و آثار انقلاب صنعتی و رشد ماشیسم، پدیده استعمار و عوارض آن، علل و عوامل توسعه و انحطاط اقتصادی و دیگر مطالب متنوع، از نظر خوانندگان خواهد گذشت.

برای توصیف و بیان زندگی اقتصادی نیاکان ما، مولف کتاب پس از تحقیق و ممارست بسیار و مطالعه در متون کهن و تتبعات محققین و نویسندگان عصر حاضر، موفق شده است، مطالبی جامع برای پژوهندگان و دانشجویان رشته اقتصاد فراهم آورد.

جلد ششم: مطالعه اخلاق و رسوم اجتماعی

اخلاق و رسوم، مراسم عروسی و عزا، نحوه پذیرایی از مهمانان، انواع خوراک و پوشاک، همچنین سرگرمی‌های مردم در دوران‌های مختلف ازجمله موضوعاتی هستند که در جلد ششم از کتاب به آن‌ها پرداخته شده است. مطالعه این جلد نشان می‌دهد که عوامل گوناگون در تکوین اخلاقیات و نفسانیات افراد جامعه تأثیر می‌گذارد که از آن جمله دوران تاریخی و محیط اجتماعی تأثیر فراوانی در پیدایش اخلاقیات مردم دارند.

جلد هفتم: بررسی تفریحات ایرانیان بعد از اسلام

مرتضی راوندی در جلد هفتم از کتاب تاریخ اجتماعی ایران به تفریحات ایرانیان می‌پردازد. تفریحاتی همچون تاریخچه فعالیت‌های ورزشی در ایران باستان، شکار حیوانات، لباس، وضع خوراک و پوشاک مردم، تاریخچه موسیقی و سازهای ایرانی، میگساری، روسپی‌گری، بازی‌ها و و وضع هنر و صنعت که در ۱۰ فصل تنظیم شده است.

جلد هشتم: بررسی حیات ادبی مردم ایران

جلد هشتم کتاب به دلیل طولانی بودن متن در دو بخش اول و دوم به رشته تحریر در آمده است که به بررسی و تحلیل زندگی ادبی مردم این سرزمین از قرن دوم و سوم هجری تا زمان معاصر به بعد اختصاص دارد. راوندی در این جلد سعی کرده تا در رابطه با حیات ادبی ایران بعد از اسلام با توجه به وضع عمومی مردم و رابطه شعرا و اهل فهم و ادب با اکثریت خلق ایرانی مطالبی گردآوری کند. در بخش اول از جلد هشتم تاریخ اجتماعی ایران راوندی طی هفت فصل تلاش کرده به موضوع‌هایی از قبیل رشد و تکامل زبان و ادبیات فارسی طی قرن ها ی گذشته بپردازد. در فصل دوم نگاهی به ادبیات ایران بعد از اسلام دارد. در ادامه طی فصل سوم سیر ادبیات فارسی پس از استقرار دولت های ملی تشریح شده است. در فصل چهارم نخستین نثرنویسان ایرانی بعد از اسلام معرفی می شوند. در فصل پنجم با وضعیت ابیات فارسی با حمله مغول به ایران آشنا می‌شویم. در ادامه و در فصل ششم وضعیت فرهنگی و اجتماعی ایران در عهد سلجوقی‌ها تشریح شده و در نهایت در فصل هفتم وضع فرهنگی و اجتماعی ایران در عهد تیموریان تحلیل شده است.

بخش دوم از جلد هشتم تاریخ اجتماعی در ادامه فصل‌های بخش اول، طی پنج فصل به بررسی سیر ادبیات ایران از آغاز استیلای مغول‌ها در ایران تا زمان معاصر پرداخته است. در فصل نخست سابقه انتقاد ادبی و سیاسی در ایران را بررسی کرده است و در فصل دوم با عنوان نقش و تاثیر حکومت‌های مستقل محلی در حیات ادبی ایران موضوع تاثیر ادبیات بر زندگی سیاسی و اجتماعی مردم را بررسی کرده است. در فصل سوم وضعیت سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ایران در عهد حکومت قاجار تشریح شده است. در فصل چهارم به نقش مطبوعات از زمان پیدایش در ایران در رشد دموکراسی و مردم‌سالاری توجه کرده است و سرانجام در فصل پنجم و پایانی نمونه‌هایی از آثار مکتوب در زمینه نثر و شعر در دوره معاصر و نقش و تاثیرگذاری آنها پرداخته است.

جلد نهم: مطالعه فرقه‌های مذهبی در ایران

جلد نهم تاریخ اجتماعی ایران مربوط به فرقه‌ها و انشعاباتی است که پس از رحلت پیشوای اسلام مخصوصاً از قرن دوم و سوم هجری به بعد در دین اسلام پدید آمده است که از آن میان مذاهب اهل سنت، جماعت و مذاهب اهل تشیع، مذاهب گروه خوارج پیروان فراوان و اهمیت و اعتبار بسیار کسب کرده‌اند.

آنچه مسلم است از روزگار قدیم طبقات مختلف المنافع جامعه بشری، بدون توجه به روح ادیان و مذاهب توحیدی بر حسب منافع اقتصادی، سیاسی و اجتماعی خویش در ادیان و مذاهب مختلف از جمله در دین یهود و نصارا و دین مبین اسلام تغییراتی داده و به نام خدا و رسول و پیشوایان دین، دسته ها، گروه‌ها و فرقه‌های جدیدی پدید آورده‌اند.

پژوهندگان و علاقه‌مندانی که جویای کشف حقیقت هستند با مطالعه کتاب ملل و نحل شهرستانی و تبصره العوام حسن رازی و دیگر منابع و کتبی که در این زمینه‌ها به رشته تحریر درآمده است به گروه‌ها و فرق گوناگونی که طی این ۱۳ قرن به منصه بروز و ظهور رسیده‌اند، پی خواهند برد.

جلد دهم: تاریخ فلسفه و علوم و افکار در ایران

جلد دهم در ابتدا فلسفه یونان قدیم و ایران پیش از اسلام را شرح می‌دهد و پس از آن به افکار و اندیشه‌های ایرانیان پس از اسلام و همچنین معرفی دانشمندان بزرگ ایرانی می‌پردازد. بر اساس این تعالیم تفکر و تعقل در امور حیاتی یکی از فرایض اجتماعی و مذهبی در دین مبین اسلام است. متفکرین و صاحبنظران عالم اسلام، مخصوصاً، جمعیت اخوان‌الصفا و معتزله از دیرباز در راه سازش و هماهنگی دین و فلسفه و همکاری این دو در پرورش افکار و سعادت و به روزی جامعه بشری کوشش‌ها کرده و موفقیت‌های بزرگی به دست آورده‌اند. تفاوت دین حنیف اسلام با دیگر ادیان این است که اسلام و قرآن برای عقل و خرد آدمی ارزش و مقام والایی قابل است و در آیات قرآن چنانکه اشارت رفت مکرر مسلمانان و جامعه بشری به تفکر و تعقل در امور، دعوت و تبلیغ شده‌اند.

هرگاه تاریخ اسلام را مورد مطالعه و تحقیق قرار دهیم، می‌بینیم از صدر اسلام به این طرف در نتیجه مباحثات و مناظرات علمای دین با مادیون و منکران آیین محمدی و پاسخ و پرسش‌هایی که از قرن دوم هجری به بعد در محافل علمی و مذهبی مطرح شد، فن خطابه و جدل و علم اصول و کلام و حکمت و فلسفه رو به رشد و کمال رفت. در حالی که در اروپا در تمام دوره هزار ساله قرون وسطا و چند قرن بعد، اثری از آزادی فکر و اندیشه دیده نمی‌شود.

مرتضی راوندی، درباره این مجموعه کتاب‌ها نوشته است: «با انتشار جلد دهم تاریخ اجتماعی ایران کار سنگین و دشواری را که در حدود ۴۰ سال پیش با علاقه فراوان گردآوری و مطلب و تالیف آن را بر عهده گرفتم، پایان یافت و تاریخ اجتماعی ایران با تحمل مشکلات و موانع بسیار در ۱۰ جلد از منابع و ماخذ گوناگون جمع‌آوری و منتشر شد. در هریک از این مجلدات، یکی از نمودها و مظاهر زندگی مردم این سرزمین بررسی و تحقیق شده است.»

سرانجام مرتضی راوندی ۲۳ شهریور ۱۳۷۸، در ۸۶ سالگی، براثر عارضه مغزی در تهران درگذشت و در قطعه هنرمندان بهشت‌زهرا به خاک سپرده شد.

منبع: ایبنا