برگزاری یادبود «سیّداصغر قریشی»

1404/4/11 ۱۱:۳۶

آیین یادبود مبارزِ محقّق و دیپلماتِ برجسته؛ «سیّداصغر قریشی»، عصر پنج‌شنبه، 22 خرداد در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.

دبا: آیین یادبود مبارزِ محقّق و دیپلماتِ برجسته؛ «سیّداصغر قریشی»، عصر پنج‌شنبه، 22 خرداد در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی برگزار شد.

در آغاز این برنامه «کاظم موسوی بجنوردی»، رئیس مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی گفت: یاران را به سه قسم نانی و زبانی و جانی تقسیم کرده‌اند، اما من امروز می‌خواهم از گروه چهارمی به نام یاران ایمانی بحث کنم. یارانی که سبب و علت آغاز دوستی آنان عهد و ایمان به فدا کردن جان برای یک هدف مشترک است. حزب ملل اسلامی را همه به نام آغازگر مبارزه مسلحانه بر ضد بی‌عدالتی و استبداد می‌شناسند اما این حزب، بنیان‌گذار نوعی رابطۀ ایمانی هم بود که شصت‌سال پس از خاموشی چراغ تشکیلات آن هم‌چنان روشن است و محفل یاران را گرما و نور می‌بخشد.

همۀ شما نام اخوان‌الصفا را شنیده‌اید؛ انجمنی زیرزمینی و مخفی که در میانۀ سدۀ چهارم قمری در بغداد و بصره تشکیل شد. اخوان‌الصفا برادرانی پاک و باصفا و دوستانی وفادار و اهل عدالت و قدرشناسی بودند که دل در گرو ایران داشتند و از ظلم و تبعیض خلافت عربی بیزار بودند. این مسلمانان عقل‌اندیش مخلص در کنار علم‌ورزی و دانش‌اندوزی بر دو صفت رازداری و زیست اخلاقی تأکید می‌کردند و شرط اصلی پیروزی را پالایش نفس و رهایی آن از دریای مادیات و بندگی شهوات می‌دانستند. می‌خواهم بگویم که یاران حزب ملل پس از وداع با اسلحه به انجمنی تبدیل شدند که ویژگی‌هایشان بیش از هر جمع و جماعتی در تاریخ ایران و اسلام به اخوان‌الصفا شباهت دارد. ما در سال‌های اوج جوانی، تمام آن‌چه را که جاذبه‌های مادی و نفسانی و دنیوی بود به کناری نهادیم و با هم عهد بستیم که برای تحقق عدالت که به آن ایمان داشتیم، جان خود را در طبق اخلاص بگذاریم. ما به‌مثابۀ یک حزب سیاسی و مسلح پیروز نشدیم، اما یک پیروزی بزرگ‌تر به دست آوردیم که برقراری یک رابطۀ ایمانی و دوستی عمیق قلبی با یک‌دیگر بود. تصورش را بفرمایید انسان به مرحله‌ای از معرفت برسد که به‌خاطر ایمان به یک آرمان، جان خود را در طبق اخلاص بگذارد و با پشت پا زدن به همۀ جاذبه‌های جوانی و دل‌بستگی‌های دنیوی پا به میدان نهد و از همۀ زنجیرهایی که بر دست و پایش بسته شده است خود را رها کند و به‌عنوان یک آرمان‌گرای انقلابی و عدالت‌خواه بر ضد بی‌عدالتی و استبداد قیام کند. این کار در آن روزها برای همۀ ما لذت‌بخش بود و تا امروز نیز هم‌چنان کام ما را شیرین می‌کند.

امروز ما در سوگ یکی از یاران جانی و ایمانی و رفیق پرشور و باصفا و مخلص خود گردآمده‌ایم که شصت‌سال پیش از این جان و دل خود را به آرمانی سپرد که آرمان همۀ ما بود. سیداصغر قریشی که در اسفند ١٣۴، به دعوت آقای علی‌اکبر صلاحمند به حزب ملل اسلامی پیوست، جوانی ٢٠ ساله بود که در بهترین مرکز علمی کشور درس می‌خواند و دانشجوی دانشکدۀ فنی دانشگاه تهران بود، اما شور آزادی و شوق عدالت و مبارزه با ظلم و تبعیض، او را از دانشگاه به کنج خانه‌ای مخفی کشاند تا دیگر جوانان را با آرمانش آشنا کند.

او که تا زمان دستگیری در مهر ١٣۴۴ کم‌تر از هشت‌ماه در حزب ملل فعالیت داشت بیش از بقیۀ افراد موفق به جذب اعضای جدید شد و شش‌نفر از جمله دایی‌اش آقای سلطانی و علی‌رضا سپاسی آشتیانی را وارد تشکیلات کرد و برای آنان کلاس‌های آموزشی مستمر گذاشت. وقتی ساواک به دنبالش آمد در سر کلاس فیزیک بود و استاد فیزیک آمدن ساواکیان را به او خبر داد. در مدتی کوتاه دانشجوی جوان دانشگاه تهران سر از محاکمه و دادگاه و زندان درآورد و آرمان انسانی و اسلامی‌اش سرنوشت او را به مسیری کشاند که پیش از آن هرگز به خیالش هم خطور نمی‌کرد. صداقت، صراحت، عزت نفس و شجاعت او در دوران بازجویی و بازپرسی و بعدها دفاعیات انقلابی و قاطع این جوان در دادگاه سبب شد که حکم بدوی پنج‌ساله در مرحلۀ تجدید نظر تشدید و به هشت‌سال تبدیل شود. شور و شوق بی‌نظیر او در زندان قصر برای جذب زندانیان جدیدالورود و تشکیل کلاس‌های دینی و علمی برای آنان و اخلاص مجاهدانه و مناجات‌های خالصانه که جوانان را به او علاقه‌مند کرده بود سبب تبعید او به زندان کرمان شد. در آن‌جا هم او به برادران هم‌فکرش وفادار ماند و خلوت و تنهایی را به علم آراسته کرد. قریشی بعد از تحمل هشت‌سال حبس سرانجام از زندان کرمان آزاد شد اما هم‌چنان آرمان‌گرا و انقلابی و اهل عدل و وفا باقی ماند؛ ضمن این‌که کرمان او را به خاندان حجتی کرمانی وصل کرد و رابطۀ ایمانی میان او و محمدجواد حجتی به رابطۀ خانوادگی تبدیل شد. اصغر قریشی ازجمله کسانی بود که پس از تشکیل مرکز دائرة‌المعارف بزرگ اسلامی مشتاقانه به آن پیوست و در این چهل‌سال در کنار مشاغل سیاسی و دیپلماتیک در داخل و خارج ایران هرگز تحقیق و پژوهش و کار فرهنگی و علمی را فراموش نکرد. او یکی از اعضای فعال حزب بود که بخشی از وقتش را معمولا در دائرةالمعارف می‌گذراند و تا آخرین روزهای حیاتش عنصری فعال در اتاق فکر و حلقۀ علمی و گفت‌گوهای فرهنگی ما بود. او پس از شصت‌سال مجاهدت درحالی‌که هم‌چنان به آرمان خود و یاران ایمانی دیرینش وفادار بود، چشم از جهان فروبست. درود و سلام خدا بر او باد که نیکو زیست و نیک به دیدار معبود شتافت.

در ادامه پیام مکتوب «سیدعباس عراقچی»، وزیر امور خارجه قرائت شد که نوشته بود: «چندروزی است خانوادۀ وزارت امور خارجه داغدار از دست دادن مبارزِ مجاهدی است که در ادب و تواضع شخصی، خدمت و مسئولیت‌پذیریِ ماموریت‌های سیاسی و دیپلماتیک نمونه‌ای کم‌بدیل و سرآمدی شایان تقدیر بود. صرفنظر از مراتب علمی و دانشِ کاری، همچنین سجایای اخلاقی و نزاکت اداری که مرحوم دکتر سید اصغر قریشی بدان موصوف بودند، وی در جملۀ آن گروه از نسلِ نخست دیپلمات‌های جمهوری اسلامی ایران قرار دارد که نقشی مهم و ماندگار را برای توسعه همکاری‌های همه‌جانبه و متوازن فرهنگی ایران عهده‌دار شدند.

از نگاه اینجانب؛ ایشان و آن گروه از معاصرانش که باور دارند مرزهای فرهنگی ایران فراتر از جغرافیای سیاسی کنونی است، بانیان اندیشه‌ای می‌باشند که کوشش دارد زمینۀ اتصال و ارتباط میان پیوست‌های فرهنگی، تمدنی، زبانی، نژادی و مذهبی را برقرار دارد. آرمان و اصول سیاست خارجی ایران از گذشته تا کنون تبیین موقعیت ژئوپلتیک کشوری است که قلمروی میراثِ نیکان آن صرفاً در دل تاریخ یا بستر جغرافیا جای نداشته، بلکه بر سازۀ اندیشه و فرهنگ مردمی نهفته است که با گویش‌های متفاوت، تیره‌های متمایز و باورهای مختلف گرد هم زیستند و سهمی سترگ را در بنیان تمدنِ امروزیِ جهان معاصر، ذیلِ نامِ جاودان «ایران» از آن خود ساختند.

وزارت امور خارجه به عنوان دستگاه هماهنگ‌کننده سیاست‌های ملی وظیفه دارد برای افزایش سطح تماس و تعامل با یکایک این مجموعه و دیگر ملل از کشورهای مختلف ایفای نقش نماید. همچنین با مدیریت روابط سیاسی و دیپلماتیک، زمینۀ هم‌افزایی اداراکِ منظومه‌ای فراگیر از هم‌زبانان، هم‌مذهبان، هم‌نژادان و هم‌فرهنگانِ هم‌پیوند را تثبیت کند. نیل به این سطح از تعامل با دیگران صرفنظر از تدوین راهبردها و یافتن راهکارها، نیازمند هوشِ سیاسی، تجاربِ دیپلماتیک، انگیزۀ فردی و مجاهدت در تحمل مصائب و مشکلاتی است که در مسیر اجرا آشکار می‌شود.

در جمع دیپلمات‌هایِ شاخص و کاردان، مرحوم مغفور دکتر قریشی انسانی بی‌مدعا بود که با خویشتنداری، دقت‌نظر و پیگیری مجدانه برای سال‌ها سکانِ مدیریت ادارات سیاسی و فرهنگی وزارت خارجه را بر عهده گرفت. ایشان در کنار مدیریت اداره کل فرهنگی، طی ماموریت‌های اندونزی و یمن عهده‌دار سفارت تام‌الاختیار جمهوری اسلامی ایران شد.

پشتوانۀ فرهنگی و شناخت تاریخی عمیق وی از جغرافیای این دو ماموریت فرصتی ساخت که بتواند در مدت کوتاهِ مسئولیت خود، سطح روابط دوجانبه را ارتقاء بخشد و بر عمق مناسبات به ترتیبی بیفزاید که اینک ما در نمونه مقاومت مجاهدانه مردم یمن شاهد بخشی از آن مدیریت هستیم.

دورۀ ماموریت ایشان در صنعاء مقارن آن مقطع از بازۀ زمانی خدمت اینجانب در وزارت امور خارجه است که عهده‌دار مسئولیت دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی شدم. سال‌هایی که تکاپو و جنبشی پیوسته برای تقویت و توسعه روابط مبنای کار مشترک یکایک ما گردید و سفارت جمهوری اسلامی ایران در یمن به سرپرستی مرحوم قریشی یکی از نمایندگی‌های پُر جنب‌وجوش‌ به جهت حجم و دامنۀ کار بود.

افزون بر گسترش و تعمیق مناسبات سیاسی و اقتصادی، آن دوران نقش اساسی برای بازیابی شناخت فرهنگی دو ملت از هم داشت. لذا مناسب است با افتخار گفته شود بخشی از سنگِ بنای روابط تازه میان دو ملت و دو کشور ایران و یمن در همان زمان نهاده شده است. بی‌شک در این مهم، کوشش و مجاهدت شخص دکتر سید اصغر قریشی بی‌مثال و ستودنی است.

مایلم مراتب تاسف عمیق خود را از ضایعۀ فقدان این دیپلمات فرهنگی و ایثارگر با جمع حاضر به اشتراک گذارم و ضمن تسلیت و تعزیت در این غم با خانوادۀ آن مرحوم خصوصاً حجه‌الاسلام‌والمسلمین محمدجواد حجتی کرمانی، دو نکته را خاطرنشان سازم:

نخست؛ عزم آن داشتم شخصاً در این مراسم حضور یابم و بدین‌سان قدردان کوشش همکاری صدیق و مومن از جمع خانوادۀ وزارت خارجه باشم. افسوس که ضرورت حضور در نشستی بین‌المللی و تقارن آن با این جلسه، توفیق دیدار را از من ستاند.

دوم آنکه؛ باور دارم الگو و مرامِ کاری آن فقیدِ سعید اکنون سرمایه‌ای برای همکاران جوان من خواهد بود تا با تأسی به خصایص ارزنده‌ای که ایشان به ودیعت نهادند، بکوشند پیش‌رو در مسیر خدمت به میهن اسلامی باشند.

دکتر سید اصغر قریشی بیان روشن این بیت فیاض لاهیجی در توصیف خوی و خصلت بزرگان هست که

تواضع کن به مردم، با کسان افتادگی پیش آر

که این افتادگی‌ها را به گردون نردبان بینی

به شهادت بسیاری او در همۀ دقایق زندگی چه در دوران زندانِ ستمشاهی و چه ایام مسئولیت و کار، و یا حتی این زمانۀ بازنشستگی از آموختن فرو نگذاشت و در انتقال یافته‌های علمی و تجارب‌زیستی به نسل ما به سخاوت کوشید.»

در بخش‌های دیگری از این برنامه محمدجواد حجتی کرمانی، از اعضای حزب ملل اسلامی و عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی؛ سیدعلی موجانی، مشاور وزیر امور خارجه و پژوهش‌گر تاریخ روابط خارجی؛ اسماعیل شمس، عضو شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی و مؤلف «کتاب آن ۵۵ نفر»؛ و عماد قریشی، فرزند اصغر قریشی سخن گفتند، پیام مکتوب سیدمحمد خاتمی قرائت شد و پیام تصویری حسین جابری انصاری، مدیرعامل خبرگزاری جمهوری اسلامی (ایرنا)؛ رضا شعبانی، استاد پیشکسوت تاریخ دانشگاه شهید بهشتی؛ و محمد مسجدجامعی، عضو هیأت علمی دانشکدۀ روابط بین‌الملل وزارت امور خارجه و سفیر اسبق ایران در واتیکان و مغرب به نمایش درآمد.