علم‌النفس حکمی و تعامل نفس و بدن

1404/3/20 ۰۹:۵۸

در این کتاب برای تبیین موضوعات نفس و بدن، مباحثی مانند بحث مزاج، براساس علوم طبیعی قدیم پرداخته شده است. در فلسفه اسلامی علم‌النفس با این مباحث گره خورده است

کتاب «تن؛ ترجمان جان (تأملاتی فلسفی در باب تعامل نفس و بدن)» اثر احمد شه‌گلی دانشیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران توسط انتشارات مرکز پژوهش‌های علوم انسانی و اسلامی صدرا منتشر شده است.

علم‌النفس، از دیرباز، از مهم‌ترین بخش‌های فلسفه بوده است که به‌جهت پیوند آن با حقیقت انسان، جایگاه والایی در بین مباحث فلسفی دارد. حکماً علم‌النفس را از مباحث ارزشمند حکمت می‌دانند. براساس رویکردِ ابتنای شرافت علم به شرافت موضوع، علم‌النفس به‌جهت جایگاه نفس انسانی، از مرتبه والایی برخوردار است. مسئله «رابطه بدن و نفس» یکی از مباحث علم‌النفس است.

این بحث با سرنوشت مباحثی مانند حدوث نفس، تناسخ، استکمال نفس، مرگ، معاد و بسیاری از ابواب علم‌النفس ارتباط تنگاتنگی دارد. بر همین اساس، نحوه مواجهه با این موضوع، در جهت‌گیری مسائل علم‌النفس تأثیرگذار است. علاوه‌برآن، دلالت‌ها و امتدادهای بحث رابطه نفس و بدن، در سایر دانش‌های مرتبط مانند روان‌شناسی، علوم تربیتی و اخلاق، موضوعی است که علاوه بر اهمیت آن در دنیای امروز، می‌تواند باب مطالعات میان‌رشته‌ای را فراهم کند.

در بحث رابطه نفس و بدن با رویکرد فلسفی آثار مختلفی نوشته شده است. تلقی رایج این است که به اندازه کافی در این موضوع، پژوهش انجام شده است، اما دشواری این موضوع، قلت آثار بنیادی در این بحث و غلبه رویکرد توصیفی و گزارشی، نیاز به تطبیق و کاربست آن با سایر دانش‌ها، همچنان ضرورت پژوهش در این موضوع را دوچندان کرده است.

در این اثر سعی شده، تبیین جدیدی از برخی از مباحث مانند رابطه اتحادی نفس و بدن، چگونگی رابطه مادی با مجرد، چگونگی تعامل نفس با بدن و تبیین دلالت‌های آن، صورت گیرد. براین‌اساس این اثر درصدد تبیین، بازخوانی و طرح رهیافت، در پاره‌ای از مسائل مربوط به «تعامل نفس و بدن» است.

در این کتاب برای تبیین موضوعات نفس و بدن، مباحثی مانند بحث مزاج، براساس علوم طبیعی قدیم پرداخته شده است. در فلسفه اسلامی علم‌النفس با این مباحث گره خورده است؛ بنابراین برای تبیین و فهم دیدگاه حکماً، توضیح این موضوعات ضروری است؛ بحث مزاج هم از گذشته و نیز امروز به لحاظ نظری به‌عنوان یک نظریه علمی در مراکز علمی مطرح است و هم به لحاظ تجربی و عملی، تعداد قابل‌توجهی از پزشکان براساس این نظریه به درمان بیماری‌ها می‌پردازند و در این زمینه توفیقات چشمگیری دارند.

مباحث این کتاب در چارچوب سنت علم‌النفس فلسفه اسلامی با رویکرد صدرایی نگاشته شده و رهیافت‌های آن نیز در امتداد همین سنت است، البته پذیرش چهارچوب فکری علم‌النفس صدرایی به معنای پذیرش تمامی مباحث حکمت متعالیه درعلم‌النفس و نیز به معنای عدم استفاده از دستاوردهای سایر حکماً نیست.

چارچوب کلی علم‌النفس صدرایی در برخی از مباحث و نیز در ارجاع به آثار ملاصدرا بیشتر نمود دارد. با وجود این، از آثار سایر حکماً به‌خصوص ابن‌سینا استفاده شده است. علم‌النفس در فلسفه اسلامی با تطورات و تحولات مختلفی همراه بوده است. درعین حال اشتراکات زیادی در مبانی با یکدیگر دارند؛ برخی از موضوعات قابلیت طرح در بین فیلسوفان برجسته را دارند.

از این‌رو سعی شده از ظرفیت سایر حکمای اسلامی در تبیین برخی از موضوعات استفاده شود. بنابراین این اثر درصدد طرح برخی از موضوعات در مسئله تعامل نفس و بدن، با استفاده از ظرفیت علم‌النفس فلسفه اسلامی با تأکید بر رویکرد صدرایی است.

نگارنده در فصل چهارم، رهیافت خاصی از نحوه تعامل نفس و بدن ارائه کرده است. این رهیافت «تعامل کلی نفس و بدن» نامیده شده است. بر اساس این رهیافت، هر امر نفسانی، اعم از امور ادراکی و حالات نفسانی تأثیراتی در بدن ایجاد می‌کند. همچنین هرگونه فعل بدنی مسبوق به اراده در نفس و حالات نفسانی تأثیرگذار است.

لازمه تعامل کلی و فراگیر نفس این است که همه امور نفسانی ظهور بدنی و همه افعال بدنی معطوف به اراده ظهور نفسانی دارند. طبق این رویکرد، دامنه شبکه تعاملات نفس و بدن فراگیر و گسترده است. هر حالت نفسانی، امری مسانخ با خود را در بدن به وجود می‌آورد.

امور مختلف نفسانی با تفاوت‌هایی که با همدیگر دارند، آرایش مادی خاصی در جسم ایجاد می‌کنند. بنابراین متناسب با هر ادراک و حالت نفسانی، حالت جسمی خاصی در بدن پیدا می‌شود. خصایصی از قبیل ترس، شجاعت، ذکاوت، سفاهت، کینه، حسد، محبت و… هرکدام ظهور خاصی در بدن دارند. بدن، آیینه احوال نفس است. بر همین اساس عنوان کتاب را «تن: ترجمان جان» نهاده شد.

مراد از جان، نفس است. بدن؛ ترجمان احوال نفس و جلوه‌گاه ظهور آن است. اگر کسی دارای فراست باشد، از ظاهر انسان به باطنش پی می‌برد. از طرف دیگر بدن و امور بدنی در عمیق‌ترین لایه‌های نفسانی انسان یعنی شناخت و باور او تأثیر دارد. پذیرش این موضوع مسئله‌ای را فراروی دانش‌هایی که با بدن یا نفس سروکار دارد، قرار می‌دهد و آن توجه به تعاملات مستمر و گسترده نفس و بدن است. تعاملات مستمر و تنگاتنگ نفس و بدن با یکدیگر در حوزه‌های شناختی، عاطفی، رفتاری و گفتاری انسان نقش عمده‌ای ایفا می‌کند، ازهمین‌رو این موضوع تأثیرات قابل توجهی بر حوزه‌های علم‌النفس، روان‌شناسی و علوم تربیتی می‌گذارد.

کتاب «تن؛ ترجمان جان (تأملاتی فلسفی در باب تعامل نفس و بدن)» اثر احمد شه‌گلی دانشیار مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران در ۲۴۸ صفحه و با قیمت ۲۷۰ هزار تومان توسط انتشارات مرکز پژوهش‌های علوم انسانی و اسلامی صدرا منتشر شده است.

منبع: ایبنا