1404/3/7 ۱۱:۲۹
شخصیت «آز» عجیب‌ترین و جذاب‌ترین است. در متون زرتشتی و مانوی، آز نماد زیاده‌خواهی و طمع انسان است که اگر از اعتدال خارج شود، زندگی فرد، اطرافیان و جامعه را نابود می‌کند. در متون مانوی، آز به‌عنوان ماده‌دیوی معرفی می‌شود که انسان را از نظر جسمانی پلید می‌سازد. در شاهنامه نیز فردوسی بارها به نقش ویرانگر آز و طمع اشاره کرده است.
مرضیه نگهبان مروی: مهرک‌علی صابونچی، پژوهشگر ایرانی در حوزه فرهنگ و اساطیر ایران، دارای مدرک دکتری فرهنگ و زبان‌های باستانی از پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی است. از کودکی به اساطیر ایرانی، دیوها و موجودات خیالی متون کهن علاقه‌مند بود و این کنجکاوی او را به تحصیل در رشته ادبیات پارسی و پژوهش در زمینه موجودات اساطیری سوق داد. صابونچی، نقش این موجودات را در فرهنگ، ادبیات و باورهای ایرانی بررسی کرده و آثارش بازتابی از این رویکرد پژوهشی است. او در مقالات و کتاب‌هایش به تحلیل دیوها، پریان، جنیان و دیگر موجودات شرور پرداخته و جایگاه آن‌ها را در حماسه‌ها و متون دینی نشان داده است.
مهم‌ترین اثر صابونچی، کتاب «دیوان دیو»، پژوهشی جامع درباره مفهوم شر و موجودات شرور در اساطیر ایرانی است. این کتاب با بررسی موجوداتی چون دیوها، پریان، جنیان، شیطان‌ها، غول‌ها و اژدهایان، نقش آن‌ها را در باورهای دینی، حماسی و روان‌شناختی تحلیل می‌کند. صابونچی در این اثر، دیوهایی مانند دیو سپید و دیو مازندران را به‌عنوان نمادهای شر و چالش‌های درونی انسان معرفی کرده و تأثیر آن‌ها را در شاهنامه و فرهنگ عامه بررسی می‌کند. این کتاب توسط نشر چشمه منتشر شده و به دلیل عمق پژوهش و نثر روان، مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است.
علاوه بر دیوان دیو، صابونچی مقالاتی درباره نقش دیوها و پریان در ادبیات پارسی منتشر کرده که برخی از آن‌ها به تحلیل روان‌شناختی و نمادین این موجودات اختصاص دارند. آثار او به دلیل ترکیب پژوهش علمی و علاقه به اساطیر، منبعی ارزشمند برای علاقه‌مندان به فرهنگ ایرانی است. با او درباره این پژوهش‌هایش گفت‌وگویی داشتیم که می‌خوانید:
*******
از چه زمانی و به چه دلایلی به موضوع دیوها و موجودات اساطیری علاقه‌مند شدید؟ آیا خاطره یا تجربه خاصی از دوران کودکی، شما را به این مسیر سوق داد؟
از کودکی، مادربزرگم قصه‌های هزار و یک شب و داستان‌های جن و پری را برایمان تعریف می‌کرد. این داستان‌ها باعث شد خیال‌پردازی کنم و به این موضوعات علاقه‌مند شوم. بعدها در دانشگاه، هنگام تحصیل در رشته ادبیات فارسی، برای یک تحقیق دانشجویی روی دیوهای شاهنامه کار کردم و این موضوع منجر به پژوهش‌هایم شد.
چه ویژگی‌ها یا جنبه‌هایی از دیوها و موجودات اساطیری باعث شده که این موضوع برای شما تا این حد جذاب و قابل‌توجه باشد؟
این موجودات بخش‌های ناشناخته‌ای از ترس‌ها، هراس‌ها، کمبودها و کاستی‌های انسانی را نشان می‌دهند. آن‌ها مانند نیمه خالی یا تاریک وجود ما هستند که با بررسی‌شان می‌توان خود را بهتر شناخت. دیوها معیارهای اخلاقی و رفتاری فرهنگ ما را به نمایش می‌گذارند و به قول سعدی، انسان از بی‌ادبان ادب می‌آموزد. این موجودات نشان‌دهنده ناراستی‌ها و نیستی‌های ما هستند.
هدف اصلی شما از انجام پژوهش‌های گسترده در زمینه دیوها، جن‌ها، غول‌ها و دیگر موجودات اساطیری چیست؟ این پژوهش‌ها چه کاربردی برای مخاطبان مختلف می‌توانند داشته باشند؟
هدفم این بوده که دیوها، غول‌ها، جن‌ها، شیاطین و اژدهایان به‌صورت مدون و ساختارمند گردآوری و به مخاطبان معرفی شوند. این مخاطب می‌تواند پژوهشگر، دانشجو یا حتی علاقه‌مند عمومی باشد که بخواهد برای خلق آثار هنری، داستان یا کتاب قصه از این منابع استفاده کند.
در فرآیند پژوهش خود چگونه به منابع دسترسی پیدا می‌کنید و چه روشی برای استخراج اطلاعات از متون کهن به کار می‌برید؟ آیا رویکرد خاصی در مطالعه این متون دارید؟
من به منابع دست اول رجوع می‌کنم و آن‌ها را به زبان اصلی مطالعه می‌کنم. مثلاً برای دیوهای اوستا، خود متن اوستا را به زبان اوستایی می‌خوانم. دیوهای زرتشتی را از اوستا و متون پهلوی، دیوهای مانوی را از متون پهلوی، اشکانی، سغدی، قبطی، لاتین و یونانی، و دیوهای دوران اسلامی را از منابع فارسی و عربی استخراج کرده‌ام.
دیوها چگونه می‌توانند به‌عنوان آینه‌ای برای نمایش معیارهای اخلاقی و رفتاری یک فرهنگ عمل کنند؟ آیا این موجودات می‌توانند درس‌هایی برای زندگی امروزی ما داشته باشند؟
هر فرهنگی معیارهای اخلاقی و رفتاری خاص خود را دارد. دیوها با نشان دادن بی‌اخلاقی‌ها و رفتارهای ناشایست، این معیارها را برجسته می‌کنند. در کتاب «رساله صدیق» توضیح داده‌ام که انسان ایرانی از طریق مشاهده بی‌ادبی‌ها، ادب را می‌آموزد. دیوها همچنین ترس‌ها و وحشت‌های زیستی و معیشتی ما را به تصویر می‌کشند.
ریشه تاریخی و تحول مفهوم دیوها در فرهنگ ایرانی چیست؟ چگونه این موجودات از خاستگاه اولیه خود به آنچه امروز می‌شناسیم تبدیل شده‌اند؟
واژه «دیو» از «دیوَ» و «دیون» به معنای خدا در فرهنگ ایرانی می‌آید. این مفهوم اما بعداً متحول شد و معنای منفی گرفت. پس از جدایی ایرانیان از هندی‌ها، خدایان گروه «دهی‌بهاء» به خدایان دروغین و سپس به زیانکاران تبدیل شدند. در متون زرتشتی و مانوی، دیوها مطلقاً شر هستند، اما در متون حماسی و دوران اسلامی، گاهی ویژگی‌های مثبت هم دارند و خاکستری‌تر می‌شوند.
از میان دیوهای مختلفی که مطالعه کرده‌اید، کدام‌یک از نظر شخصیتی برای شما جذاب‌تر و برجسته‌تر است؟ چه چیزی در این دیو خاص شما را مجذوب کرده است؟
آیا دیو دیگری وجود دارد که به دلیل ویژگی‌های خاصش برای شما جالب باشد؟ چه چیزی در این دیو باعث شده که توجه شما را جلب کند؟
دیو «ارغندین» بسیار جذاب است. این دیو قابلیت دگردیسی دارد و به شکل اژدها یا شیر ظاهر می‌شود. این ویژگی پیکرگردانی برایم بسیار جالب است.
آیا در پژوهش‌هایتان به تحلیل‌های امروزی یا ارتباط دیوها با مسائل اجتماعی و فرهنگی امروز پرداخته‌اید؟ اگر نه، آیا برنامه‌ای برای این کار دارید؟
خیر، کتابم صرفاً به استخراج و دسته‌بندی دیوها از متون زرتشتی، مانوی، حماسی و اسلامی محدود بوده است. اما دوست دارم در آینده به تحلیل‌های امروزی و ارتباط اساطیر با مسائل روز بپردازم.
دیوها چگونه می‌توانند به ما در شناخت بهتر هویت فرهنگی و تاریخی ایرانی کمک کنند؟ این شناخت چه تأثیری بر زندگی امروز ما می‌تواند داشته باشد؟
دیوها جهان‌بینی، کمبودها، ترس‌ها و کاستی‌های ما را نشان می‌دهند. شناخت دقیق هویت ایرانی از طریق این موجودات به ما کمک می‌کند تا بر اساس ویژگی‌های فرهنگی خودمان برای آینده برنامه‌ریزی کنیم، نه صرفاً بر اساس معیارهای جهانی.
آیا دیوها و موجودات اساطیری می‌توانند به‌عنوان منبعی برای خلق آثار مدرن، به‌ویژه برای کودکان، استفاده شوند؟ چگونه می‌توان این موجودات را برای نسل جدید جذاب کرد؟
بله، در کتابی که توسط انتشارات چشمه منتشر شده، ایزدان و دیوان را معرفی کرده‌ام. این موجودات می‌توانند دست‌مایه خلق قصه‌ها و داستان‌های جذاب برای کودکان باشند.
آیا ویژگی‌های مشترکی بین دیوهای ایرانی و موجودات اساطیری فرهنگ‌های دیگر وجود دارد؟ این شباهت‌ها چگونه می‌توانند به درک بهتر فرهنگ‌های جهانی کمک کنند؟
بله، به‌ویژه بین ایران و اروپا به دلیل خاستگاه مشترک هندواروپایی. یکی از ویژگی‌های مشترک، وجود «کلام مقدس» به‌عنوان پادزهر دیوها و شیاطین است. مثلاً در ایران دعای اهوره یا «بسم الله» و در فرهنگ‌های دیگر دعاهای مقدس نقش مشابهی دارند. نور و فلز نیز در بسیاری از فرهنگ‌ها به‌عنوان پادزهر دیوها شناخته می‌شوند.
آیا دیوها در فرهنگ ایرانی جنسیت مشخصی دارند؟ چگونه جنسیت این موجودات در متون مختلف تعریف شده است؟
بله، دیوها هم نرینه و هم مادینه هستند. در متون زرتشتی و مانوی تعداد آن‌ها تقریباً برابر است. اما برخی مانند اهریمن یا ابلیس در برخی روایات خنثی هستند و نقش والد دیگر دیوها را دارند.
منبع: ایبنا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید