1404/2/30 ۱۰:۲۷
«نظام منطق» اثری فلسفی-منطقی از جان استوارت میل است که برای اولین‌بار در سال 1843 منتشر شد. این کتاب از تأثیرگذارترین متون در تاریخ منطق محسوب می‌شود که تأثیر قابل توجهی بر منطق جدید داشته است.
امروز سی‌ام اردیبهشت‌ماه، زادروز جان استوارت میل فیلسوف بریتانیایی سده نوزدهم است. وی که در منطق، پدیدارشناسی، اخلاق و اقتصاد هم صاحب قلم بود، صاحب آثار بسیاری در حقوق و آزادی‌های سیاسی، حکومت پارلمانی، نیز جایگاه زنان در جامعه است. «نظام منطق» از جمله آثار جان استوارت میل می‌باشد که با ترجمه محمدرضا اسمخانی متخصص در فلسفه علم، به همت موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران منتشر شده است. ایبنا بدین بهانه، به معرفی این آخرین اثر وی در بازار نشر پرداخته است.
«نظام منطق» تحلیلی دقیق و روشنگرانه در اصول منطق و استدلال علمی است. این اثر سترگ میل، گواهی بر قدرت تفکر منطقی و کاربرد آن در طیف وسیعی از فعالیت‌های فکری و همچنین علم است. تحلیل دقیق او از زبان، استدلال و استقرا، ابزارهایی را در اختیار خوانندگان قرار می دهد تا به طور موثر در گفتمان منطقی و تحقیق علمی شرکت کنند. این کتاب سنگ‌بنای مطالعه منطق و منبعی ارزشمند برای کسانی است که به دنبال درک مبانی تفکر عقلانی و کاوش علمی هستند.
اسمخانی در آغاز این اثر، میل را به حق مهم‌ترین فیلسوف انگلیسی‌زبان سده نوزدهم برمی‌شمارد که کوشید سنت «تجربه‌گرایی» را تا آخرین لوازمش دنبال کند. به باور وی، از حیث فلسفی بی‌تردید آنچه مایه و سرمایه اصلی دیدگاه میل است، نوعی «طبیعت‌گرایی» است مبنی بر اینکه ما انسان‌ها و ذهن و زبان‌مان و فراورده‌های آنها (شناخت و معنا) پاره‌ای از طبیعت هستیم. این طبیعت‌گرایی دو رگه اصلی دارد که در همه آثار میل مجدانه پی‌گرفته می‌شوند: اول مخالفت سرسختانه با هرگونه «پیشینی‌گرایی» و دفاع کامل از این ایده که هر شناخت اصیلی - چه نظری و چه عملی- باید از راه مشاهده و تجربه حاصل شود. دوم، شرح روان‌شناختی مبتنی بر آموزه تداعی‌گرایی، از سازوکارهای بنیادین شکل‌گیری ایده‌ها که از این حیث، میراث‌بر «تجربه‌گرایان بریتانیایی» هابز، لاک، هارتلی و در نهایت پدرش، جیمز میل است.
میل با نگارش کتاب «نظام منطق» در سال ۱۸۴۳، شهرت فلسفی خود را دامن زد: نافذترین شرح سده نوزدهمی از فلسفه علم طبیعت‌گرایانه؛ مشتمل بر علوم اجتماعی.
«نظام منطق» از جایگاه ویژه‌ای هم در نظام فکری او و هم در بطن فلسفه سده نوزدهم برخوردار است. این اثر هم هجمه‌ای همه‌جانبه به هرگونه فلسفه شهودگرا و پیشینی‌گراست و هم به توصیف معاصرانش، «بهترین کتاب نقد شده دوران است و نوعی انقلاب در علم منطق». از منظر بحث منطق، با در نظر داشتن همه تحولات اساسی در رشته منطق، این اثر همچنان یکی از متون اساسی در تاریخ تأملات منطقی محسوب می‌شود. از منظر فلسفه علم نیز اثری تعیین‌کننده در توسعه تاریخی فلسفه علم به عنوان یک رشته علمی قلمداد می‌گردد؛ چراکه تأملات میل بر روش‌شناسی علم به خصوص تقریر روش‌های پژوهش علی، و نیز بنیان نهادن علم بر مبانی معرفتی مقتضی‌اش، از جمله دستاوردهای پرمایه او در این اثر است.
به باور مترجم، هدف خاص این کتاب، ارائه نظریه‌ای عام در باب «اثبات» است، در کنار نفی دیدگاه سنتی که یگانه قواعد عام منطق را اصول دلیل‌ورزی قیاسی یا برهانی می‌داند، میل در این اثر، با منطق گسترده‌تری سروکار دارد که به شرایط عام‌تر ارزیابی صدق می‌پردازد و شرحی از «استقرا» در کانون مباحثش است؛ یعنی عملیات «کشف» و «اثبات» گزاره‌های عام یا فرایند «تعمیم از روی تجربه». در این راستا، هدف اصلی به انجام رساندن وظیفه‌ای است که پیش‌تر پدرش برای منطق مقرر کرده بود: ارائه «نقشه کامل و دقیقی از فرایندهای استقرایی». بدین ترتیب، میل بناست همان کاری را برای استقرا انجام دهد که ارسطو برای قیاس منطقی به انجام رسانید: صورت‌بندی مجموعه‌ای از قواعد، مشابه با قواعد قیاس منطقی، که با کمک‌شان استنتاج‌های استقرایی را می‌توان هم «آزمود» و هم «اثبات» کرد. این قواعد در نهایت به منزله اصولی برای ارزیابی کفایت پژوهش‌های علمی در باب قوانین علی به کار می‌آیند.
نظام منطق شش دفتر اصلی دارد که درون‌مایه اصلی آنها از این قرارند: دفتر نخست، به پیروی از سنت متون منطقی به نام‌ها و گزاره‌ها (الفاظ و قضایا) می‌پردازد. میل در این دفتر پس از بررسی دلالت آنها، و بحث از انواع نام‌ها (عام یا شخصی؛ انضمامی یا انتزاعی؛ دلالی یا غیردلالی؛ نسبی یا مطلق)، از انواع «چیزهای نام‌پذیر» (احساس‌ها، یا حالات آگاهی؛ ذهن‌ها؛ جسم‌ها / بدن‌ها؛ روابط یا نسبت‌ها) سخن می‌گوید، که برمبنای آن، طبقه‌بندی و نظامی بدیل برای نظام مقولات ارسطویی ارائه می‌دهد. دفتر دوم به مبحث «حجت و استدلال» و دو نوع دلیل‌ورزی می‌پردازد: استقرا و قیاس: دلیل‌ورزی از جزئی‌ها به کلی‌ها و از کلی‌ها به جزئی‌ها.
میل در این دفتر، جایگاه و ارزش قیاس منطقی را واکاوی می‌کند و در برابر رابطه سنتی بین استقرا و قیاس، با این نتیجه کار را خاتمه می‌دهد که استنتاج استقرایی یگانه صورت استنتاج واقعی است که قادر است ما را به شناخت جدید رهنمون کند، و قیاس‌ها صرفاً می‌توانند در «تفسیر» استقراها نقش داشته باشند. مبحث اصلی دفتر سوم، به عنوان قلب پروژه تجربه‌گرایی او، «استقرا» و مبانی‌اش است و این پرسش‌های کلیدی فلسفه منطق را می‌کاود: «دلیل‌ورزی استقرایی چگونه ممکن است؟» و تحت چه شرایطی استدلال‌های استقرایی معتبرند؟». دفتر چهارم به مجموعه متنوعی از عملکردهای ذهنی از جمله مشاهده انتزاع و نام‌گذاری می‌پردازد که در هر استقرا تضمن دارند یا نقشی کلیدی در صور پیچیده‌تر استقرا دارند. دفتر پنجم به «مغالطات دلیل‌ورزی» می‌پردازد، چرا که بر آن است که «فلسفه دلیل‌ورزی» برای اینکه کامل باشد باید شامل نظریه‌ای درباره هم دلیل‌ورزی خوب و هم دلیل‌ورزی بد باشد. میل در این دفتر «فلسفه خطای» خود را ارائه می‌دهد و پنج مجموعه اصلی مغالطات را واکاوی می‌کند. و در آخر، دفتر ششم به علوم اخلاقی می‌پردازد و در تأیید شباهت بنیادین بین روش‌های علوم انسانی و علوم طبیعی استدلال می‌کند. این دفتر مشتمل است بر آنچه میل بهترین فصل کتابش می‌داند یعنی «آزادی و ضرورت»، و نیز طرح‌واره‌ای از علم جدید «شخصیت‌شناسی» ارائه می‌دهد که مکمل ایده‌هایش در باب روان‌شناسی و جامعه‌شناسی است.
«نظام منطق» در سال ۱۴۰۳، در ۵۵۹ صفحه به همت موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران منتشر شده است.
منبع: ایبنا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید