کتاب «زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی»؛ سنگ‌بنای تاریخ‌نگاری ریاضیات در ایران

1404/2/9 ۱۱:۴۱

سی‌امین نشست از مجموعه نشست‌های صد کتاب ماندگار قرن به بررسی و معرفی کتاب «زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی» اثر ماندگار ابوالقاسم قربانی، اختصاص یافت.

در این نشست که با حضور حسین معصومی همدانی، استاد تاریخ علم، و یونس کرامتی، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، در سالن فرهنگ مرکز همایش‌های بین‌المللی سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران برگزار شد، به بررسی اهمیت و تأثیرات تاریخی و علمی کتاب «زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی» پرداخته شد. همچنین، سید هادی طباطبایی، پژوهشگر تاریخ علم، دبیری نشست را برعهده داشت.

تاریخ‌نگاری علم اسلامی باید با دقت و مسئولیت بیشتری ادامه یابد

در ابتدای نشست، سید هادی طباطبایی، پژوهشگر فلسفه اسلامی، با تحلیل کتاب «زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی»، این اثر را گامی نو در معرفی تاریخ علم اسلامی و ایرانی دانست. وی سخنرانی خود را با تقدیر از انتخاب این کتاب در مجموعه آثار علمی فارسی، آغاز و بر اهمیت آن در تاریخ علم تأکید کرد.

طباطبایی همچنین به ویژگی‌های منحصر به‌فرد این اثر اشاره کرد و افزود: کتاب «زندگینامه ریاضیدانان دوره اسلامی»، نخستین اثر جامع در تاریخ‌نگاری علم اسلامی با تکیه بر ریاضیات به شمار می‌رود. در سایر حوزه‌های تاریخ علم نیز، کتابی مشابه در زبان فارسی نداریم و این خلأ در زمینه‌های مختلف مانند زندگی‌نامه منجمان و پزشکان اسلامی احساس می‌شود.

این پژوهشگر فلسفه اسلامی در ادامه به وضعیت نشر علمی در گذشته پرداخت و خاطرنشان کرد: بسیاری از کتاب‌های مهم علمی ما در گذشته ابتدا به‌صورت مجموعه‌ای از مقالات در مجلاتی چون سخن، یغما، کاوه و دیگر مجلات منتشر می‌شدند. این مجلات محلی برای چاپ مقالات علمی محققان و علاقه‌مندان به علم بودند و این مقالات بعدها در قالب کتاب گردآوری می‌شدند.

وی با اشاره به چالش‌های موجود در فضای مجازی و اطلاعات غلط در مورد تاریخ‌نگاری علم اسلامی افزود: فضای مجازی هم‌اکنون پر از اطلاعات نادرست است که در صورت عدم تولید آثار علمی معتبر و دقیق، ادامه‌دار خواهند بود. در صورتی که کتاب‌هایی مانند آثار  قربانی منتشر نشوند، افرادی که فاقد دانش کافی هستند، اطلاعات نادرستی تولید خواهند کرد که می‌تواند موجب آشفتگی علمی در جامعه شود.

طباطبایی همچنین بر لزوم تولید محتوای علمی و معتبر در مورد شخصیت‌های برجسته علم اسلامی مانند ابن سینا تأکید کرد و اظهار داشت: تاریخ علم باید روایتگر مسیر پیشرفت علمی باشد و نه صرفاً متمرکز بر بزرگ‌ترین‌ها و اولین‌ها. ما باید محتوای علمی دقیق و قابل‌اعتماد تولید کنیم و از گسترش اطلاعات نادرست جلوگیری کنیم.

این پژوهشگر فلسفه اسلامی در پایان تأکید کرد: کتاب‌های  قربانی در حوزه تاریخ‌نگاری علم اسلامی، به‌ویژه در زمینه ریاضیدانان اسلامی، آغازگر راهی بودند که باید پیوسته ادامه یابد. این پروژه، هیچ‌گاه نباید به پایان برسد. متأسفانه کارهایی که  قربانی در زمینه زندگی‌نامه منجمان و ریاضیدانان آغاز کرده بودند، به‌ویژه در مورد منجمان، به‌دلیل مشکلات مختلف نیمه‌تمام ماند. دست‌نوشته‌های ایشان، که در حال حاضر گنجینه‌ای ارزشمند به‌شمار می‌روند، می‌توانند مبنای تحقیقات گسترده‌تری در این حوزه باشند.

 قربانی یکی از پیشگامان تاریخ‌نگاری ریاضیات اسلامی در ایران بود

در ادامه نشست، حسین معصومی همدانی به بررسی تأثیرات علمی و پژوهشی  ابوالقاسم قربانی بر تاریخ علم در ایران و آثار برجسته‌ای که وی در این حوزه نگاشته است، پرداخت. وی در آغاز سخنان خود به دوران تحصیل و تأثیر آثار  قربانی بر کتاب‌های درسی دبیرستان‌ها اشاره کرد و بیان داشت: در زمان تحصیل در دبیرستان، کتاب‌های درسی به‌طور استاندارد و یکسان نبودند و مولفین مختلفی در تألیف آن‌ها نقش داشتند. یکی از معروف‌ترین آثار آن دوران، کتاب هندسه و جبر صفاری-قربانی بود که توسط حسن صفاری و ابوالقاسم قربانی نگاشته شده بود. این آثار به دلیل دقت بالا و زبان منطبق با ریاضیات کلاسیک، در آن زمان بسیار مورد توجه قرار گرفت.

معصومی همدانی در ادامه توضیح داد:  قربانی در دهه1320 شمسی شروع به نوشتن مقالاتی درباره ریاضیدانان ایرانی و مسلمان کرد. این مقالات ابتدا در مجله سخن منتشر شدند و سپس به مجموعه کتاب‌هایی مستقل مانند «کاشانی‌نامه» و «تحریر استخراج الاوتار» تبدیل شدند. تحقیقات ایشان در زمینه تاریخ ریاضیات اسلامی به تدریج باعث شد که او به یکی از پیشگامان این حوزه تبدیل شود.

این استاد تاریخ علم، سپس به تاریخ‌نگاری علمی در دوران اسلامی اشاره کرد و افزود: سنت نگارش زندگینامه‌ها در دوران اسلامی، به‌ویژه در آثار فلاسفه و دانشمندان، بر جنبه‌های شخصی و اجتماعی آنان تأکید داشت و کمتر به نظریات علمی پرداخته می‌شد. از این رو، آثار خود دانشمندان مانند ابوریحان بیرونی، به مراتب از زندگی‌نامه‌ها ارزش علمی بیشتری پیدا کرد.

وی همچنین توضیح داد: در ایران، تاریخ‌نگاری علم به‌طور جدی با کتاب  دکتر مصاحب در مورد خیام آغاز شد. دکتر مصاحب با کتاب «جبر و مقابله خیام»، توجهات را به منزلت علمی خیام در ریاضیات جلب کرد. بعد از چاپ این کتاب، خیام به‌عنوان یک ریاضیدان برجسته شناخته شد.

معصومی همدانی در بخش دیگری از سخنرانی خود، به کارهای  ابوالقاسم قربانی پرداخت و گفت:  قربانی بیشتر به نوشتن مقالاتی درباره ریاضیدانان جهان اسلام پرداخت و آثار او بیشتر بر شرح زندگی و کارهای علمی این شخصیت‌ها متمرکز بود. یکی از آثار برجسته وی 'بیرونی‌نامه' است که بعدها به‌صورت تجدیدنظر شده با عنوان 'تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی' منتشر شد.

وی در پایان تأکید کرد: اگرچه کارهای  قربانی به‌طور بنیادین تاریخ‌نگاری ریاضیات در ایران را شکل داد، اما باید این آثار به‌طور مداوم به‌روز شوند تا همچنان مفید باقی بمانند و از دایره مرجعیت خارج نشوند.

دقت علمی در تاریخ‌نگاری علم اسلامی ضروریست

در پایان نشست، یونس کرامتی، عضو هیئت علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران، ضمن تحلیل محتوای کتاب «زندگی‌نامه ریاضیدانان دوره اسلامی»، به چالش‌ها و ضرورت‌های پژوهش در تاریخ‌نگاری علم اسلامی پرداخت و بر لزوم تداوم و گسترش پژوهش‌های تاریخ‌نگاری علم تأکید کرد. وی در این باره اظهار داشت: هر اثر علمی، حتی اگر بر اساس تمامی منابع موجود در زمان تألیف خود به دقت نوشته شده باشد، با گذر زمان و انتشار منابع جدید، ممکن است نیازمند بازنگری و به‌روزرسانی گردد. اگر فرض کنیم نویسنده‌ای تمامی منابع موجود تا آن زمان را به‌طور کامل بررسی کرده و بر اساس آن‌ها استنتاج‌های درست و دقیقی ارائه داده باشد، به محض انتشار اولین اثر جدید که قبلاً در دسترس نبوده، طبیعی است که مطالبی از اثر اولیه نیاز به اصلاح و تکمیل پیدا کند.

این عضو هیئت علمی در ادامه، به آشنایی خود با  قربانی اشاره کرد و گفت:  قربانی با وجود مشکلات جسمی و از دست دادن بینایی، توانست آثار برجسته‌ای در زمینه تاریخ‌نگاری ریاضیدانان اسلامی تولید کند. این آثار نه تنها نشان‌دهنده توانمندی‌های علمی ایشان است، بلکه نمونه‌ای از تعهد و اراده بی‌پایان ایشان در مسیر پژوهش‌های علمی به‌شمار می‌آید.

کرامتی در ادامه بر ویژگی‌های مهم کتاب‌های مرجع تأکید کرد و گفت:  قربانی همواره بر این نکته تأکید داشتند که کتاب‌های مرجع باید ویژگی‌هایی مانند قابلیت حمل و نقل آسان داشته باشند. در دوره‌ای که ابزارهای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی هنوز وجود نداشتند، این ویژگی‌ها بسیار حیاتی بودند.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به ظرفیت‌های بالقوه‌ای که در یادداشت‌های  قربانی وجود داشت اشاره کرد و افزود: من تقریباً مطمئنم که اگر یادداشت‌هایی که شخصاً در منزل  قربانی مشاهده کرده‌ام، به‌عنوان مبنای یک اثر مستقل مورد استفاده قرار می‌گرفت، دست‌کم سه برابر حجم کتاب فعلی امکان انتشار وجود داشت. این یادداشت‌ها قادر بودند که ابعاد جدیدی از پژوهش‌های ایشان را روشن کنند، ولی متأسفانه فرصت برای این کار فراهم نشد.»

کرامتی ادامه داد: اگر بخواهید عمق دقت علمی  قربانی را در تحلیل جزئیات فنی بررسی کنید، باید به آثار دیگر ایشان همچون «کاشانی‌نامه»، «نسبی‌نامه»، «بوزجانی‌نامه» یا «بیرونی‌نامه» مراجعه کنید. در این آثار،  قربانی با روشی کاملاً متفاوت و دقتی بی‌نظیر وارد تحلیل‌های فنی ریاضی می‌شود و از سطح معرفی‌های عمومی فراتر می‌رود.

این پژوهشگر همچنین به یکی از آثار معتبر در تاریخ‌نگاری علم اسلامی اشاره کرد و گفت: کتاب «ریاضیدانان و اخترشناسان مسلمان و آثارشان» که توسط هاینریش زوتر در سال ۱۹۰۲ منتشر شد، یکی از منابع کلاسیک و معتبر در تاریخ علم است. این اثر به معرفی حدود ۵۳۵ ریاضیدان و اخترشناس مسلمان می‌پردازد و در زمره منابع اصلی تاریخ‌نگاری علم اسلامی قرار دارد.

کرامتی در بخش پایانی سخنان خود به چالش‌های موجود در تاریخ‌نگاری علم اشاره کرد و افزود: در بسیاری از آثار موجود حتی آنان که در خارج از ایران و با امکانات بسیار نوشته شده‌اند، اشتباهات فاحشی در خصوص زندگی برخی از دانشمندان مشاهده می‌شود که ضرورت اصلاح آن‌ها احساس می‌شود. چنین اشتباهاتی می‌تواند در معرفی شخصیت‌ها و آثار علمی موجب بی‌دقتی شود و بر دقت تاریخ‌نگاری علم تأثیر منفی بگذارد.

وی در خاتمه با تأکید بر دقت علمی در تاریخ‌نگاری علم اسلامی گفت: با وجود محدودیت‌های زمانی و دشواری‌های فراوانی که در مسیر تحقیق وجود داشت، آثار  قربانی با دقت و صحتی شگفت‌انگیز تدوین شده‌اند و باید مورد توجه و ارجاع پژوهشگران و دانشمندان قرار گیرند.

منبع: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران