زبان فارسی امروز به منطقه جغرافیایی و قوم خاصی تعلق ندارد

1402/11/3 ۱۰:۳۷

مجتبی منشی‌زاده، رئیس گروه زبان‌شناسی دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبائی گفت: فارسی امروز یکی از گویش‌هایی است که از فارسی میانه جدا و پرورده شده به نحوی که امروز زبان فارسی به منطقه جغرافیایی و قوم خاصی تعلق ندارد.

مجتبی منشی زاده، رئیس گروه زبان شناسی دانشکده ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طبابایی در نشست نقد و معرفی کتاب «واژه و معنای آن از فارسی میانه تا فارسی» که امروز، اول بهمن برگزار شد، عنوان کرد: معنای واژه اگر در بافت مورد نظر قرار نگیرد و اگر هماهنگی‌هایی که همراه آن است در نظر یم معنا چندان روشن نخواهد بود. در مقدمه کتاب دغدغه مولف درباره هجوم بی امان واژه‌های بیگانه در زبان فارسی است که نیاز مهم امروز ماست. در بخش ساخت واژه یا واژه سازی ما تولید کننده این مفاهیم نیستیم بنابر این در فرایند نامگذاری هم نقشی نداریم و ناچاریم حاصل این تجربیات دهنی را مجدد نامگذاری کنیم.

وی ادامه داد: ما پیش از هر کاری باید بدانیم داشته‌های ما چه بوده و چه امکاناتی داشتیم و داریم. آیا این امکانات را می‌شناسیم آیا توانسته‌ایم این داشته‌ها را حیات ببخشیم و در ساخت واژه به کار بگیریم؟ در دنیای زبان‌شناسی امروز در بحث ساخت واژه نقص و کمبود داریم. حوزه‌های غربی به‌خوبی با نظریات آشنا هستند اما آنچه کمبود و نقص است، شناخت همین امکاناتی است که در کتاب آمده و ندانستن آنچه از گذشته داشتیم و داریم به شرطی که آنها را بازسازی کنیم و در ساخت واژه به کار گیریم.

منشی‌زاده با اشاره به خاستگاه زبان فارسی امروز عنوان کرد: هرچند بسیاری فارسی امروز را فرزند یا دنباله منطقی فارسی میانه می‌دانند مولف در کتاب به‌درستی نشان داده که فارسی امروز یکی از گویش‌هایی است که از فارسی میانه جدا شده و پرورده شده به نحوی که امروز زبان فارسی به منطقه جغرافیایی و قوم خاصی تعلق ندارد و این زبان فارسی عمود و میانگانی است. زبانی که همه اقوام چه در داخل و چه در خارج از ایران را به هم ربط می‌دهد و تبادل افکار را میسر می‌سازد.

وی افزود: یکی دیگر از امکانات خوبی که در کتاب فراهم شده است؛ امکانات ساخت واژه در دوره میانه زبان فارسی است. شاید ذهنیت نویسنده این بوده که بتوان به امکانات ساخت واژه در فارسی امروز کمکی کرد و بنابراین نزدیک ترین دوره به چنین امکاناتی همین دوره میانه است. البته این دوره میانه بسیار گسترده است. فارسی میانه زرتشتی، اشکانی و مانوی، خوارزمی و بسیاری از انواع فارسی را داریم که در مرزهای جغرافیایی ما قرار ندارد ولی به هر حال از همه این دوره ها و زبان‌ها واژگان قرضی داریم.

رئیس گروه زبان‌شناسی دانشکده ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی توضیح داد: به دلیل جابه جایی‌های قدرت سیاسی در مناطق گوناگون ایران همواره برشی از یک گویش یا لهجه‌ای خاص به عنوان زبان دولتی انتخاب شده است. پشتوانه و نفوذ زیانی به دو عامل بستگی دارد یکی اقتصاد و دیگری قدرت سیاسی بنابراین در دوره های مختلف سیاسی و همچنین مناطقی که این دولت‌ها برخاسته‌اند جا به جا شده و منشور زیبایی از زبان‌ها و گویش‌های ایرانی را به وجود آورده است.

در ادامه نشست بعد از پخش مستندی کوتاه از زندگی کتایون مزداپور، نویسنده این اثر، احسان چگینی، دانشیار دانشکده ادبیات دانشگاه علامه طباطبایی عنوان کرد: این کتاب به زبان و ادبیات فارسی میانه به‌خصوص فارسی میانه زرتشتی و سیر تحول آن‌ها و فارسی دوره بعد می پردازد و دگرگونی‌ها و اتفاقاتی را که در سنت ادبی فارسی میانه پدید آمده را بررسی کرده است. در فصل نخست به تاریخ زبان فارسی و میانگان بودن آن اشاره کرده و ضرورت‌ها و ارتباطات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی و همه عواملی که فارسی را به عنوان یک نهاد اجتماعی پدید آورده تشریح شده است. در همین فصل به سنت شفاهی و میراث ادبی فارسی میانه پرداخته شده است.

زبان فارسی امروز به منطقه جغرافیایی و قوم خاصی تعلق ندارد

چگینی ادامه داد: در فصل دوم واژه‌سازی در فارسی میانه و واژه‌های مرکب انواع فعل حروف اضافه و قید را بررسی کرده و همچنین به تحولات دستوری و نحوی زبان میانه پرداخته و مثال‌های متعددی از متون مختلف ذکر شده است. همچنین واژه ها و عبارت‌هایی که بار اعتقادی، فرهنگی و اسطوره‌ای دارند را با توضیح و شرح بسیار می‌خوانیم. در فصل سوم تحولات فرهنگی و تاثیر آنها در معنی واژه با نمونه های بسیاری ذکر شده است. دگرگونی معنایی و انواع آن و واژه های دخیل از مباحث فصل سوم است. به طور کلی این کتاب فقط واژه و معنای آن نیست بلکه تاریخ زبان از دوره میانه به بعد است و همچنین تاریخ ادبیات و تحولات زبان فارسی میانه است.

این پژوهشگر ادبیات عنوان کرد: بیش از هر چیز تسلط و اشراف نویسنده به انواع متون فارسی میانه و شناخت بسیار خوب از آنها در کتاب مشهود است. نویسنده به بحث‌هایی در تحولات زبان اشاره کرده که شاید کمتر مورد توجه محققان قرار می گیرد. یکی از این مباحث طرح روند دستوری شدگی و تاثیر آن در تحولات درونی است. هر کجا به واژه و تحول معنای آن اشتره می کند به متن و بافتی که واژه در آن به کار رفته ارجاع می‌کند چرا که معنای واژه را نمی توان بدون توجه به بافت و متنی که این واژه در آن به کار رفته دریافت کرد.

همچنین فرح زاهدی، دبیر نشست در سخنانی با بیان تاریخچه زبان فارسی گفت: کانون قدرت سیاسی و به تبع آن مرکز اداری و زبانی و فرهنگی بارها از شمال به جنوب از غرب به شرف در حرکت بوده است. به دلیل اینکه مرکز فلات ایران جایی خشک است قدرت در مرکز سیاسی نه در مرکز بلکه در کناره‌های هرات مستقر شده باشد، سرگذشت زبان فارسی در درازای تاریخ پرماجرای سیاسی و اجتماعی شکل گرفت. رخدادهای تاریخی پادشاهان هخامنشی به فارسی باستان به خط میخی بر دیواره های بناهای سنگی که کمتر کسی قادر به خواندن آن بود حک می‌شد، اما زبان اداری احتمالاً آرامی بوده است به این زبان بود که فرامین شاهی به ایالات فرستاده می‌شد. درباره اینکه آیا فارسی باستانی زبان گفتار در آن زمان بوده اطلاعاتی در دست نیست اما می‌توان گمان کرد این زبان به عنوان زبان گفتاری حداقل در ایالت فارس و ایالات همجوار آن رایج بوده است زیرا پس از تسلط یونانی ها و شکل‌گیری پادشاهی اشکانیان فارسی باستان به صورت فارسی میانه زبان چیره در جنوب ایران شد.

منبع: ایبنا