"اِوسونه‌گویی" رسم دیرینه گنابادی‌ها در شب یلدا

1402/9/30 ۱۳:۰۸

برپایی آیین شب یلدا از آداب و رسوم کهن ایران است که ریشه در فرهنگ این مرز و بوم دارد و قصه‌گویی و در اصطلاح محلی "اِوسونه‌گویی" (افسانه‌گویی) از برنامه‌های سنتی این شب در شهرستان گناباد، واقع در جنوب استان خراسان رضوی است.

پس از آخرین روز آذرماه و در نخستین شب زمستان، که طولانی‌ترین شب سال است، ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر شده و تابش نور ایزدی افزایش می یابد، با آیین های خاصی به استقبال آن می‌رفتند و از جمله این رسوم دیرینه در گناباد برای شب یلدا در اصطلاح محلی اوسونه گویی است.

گنابادی ها در شب چله و در دورهمی های خانوادگی به قصه که بیشتر در قالب قصه های تاریخی توسط بزرگترها خوانده و یا روایت می شود، گوش فرا می دهند.

شب یلدا به لحاظ برخورداری از ظرفیت قصه گویی و ارتباط چهره به چهره، می تواند یک وضعیت مناسب برای توسعه این فرهنگ باشد.

"اوسونه گویی" ریشه دار در رسوم شب یلدای گناباد

در فرهنگ عمومی و تعاملات بین اقوام و خانواده ها در کشورهای مختلف، همواره قصه گویی جای شایسته ای داشته و در کشور ما نیز خانواده ها شب ها در منازل، قهوه خانه ها و مراکز مختلف دور هم جمع می شده و اوقات خود را با بیان قصه های مختلف می گذرانده اند.

قصه ها و داستانهای تاریخی، بیان کننده تاریخ و فرهنگ هر ملت و کشور محسوب می شوند و قصه گویی سابقه طولانی در ادبیات ایران دارد چنانکه اوسونه گویی شب یلدا نیز در آداب و رسوم شهرستان گناباد جایگاهی خاص و دیرینه دارد.

خانواده های گنابادی پس از جمع شدن در خانه بزرگ خاندان و در کنار کرسی به اوسونه‌ هایی (افسانه) که پدربزرگ یا مادربزرگ تعریف می‌کند، گوش فرا می دهند و بیشتر این قصه ها حاوی حکمت ها و پندهایی است که در طول سالیان سال برای بزرگترها تجربه شده است.

یک مورخ و پژوهشگر فرهنگ عامه در گناباد گفت: مردم این شهرستان در شب چله با جمع شدن در منزل بزرگ خاندان و گستردن سفره، خواندن شاهنامه فردوسی و دیوان حافظ و گرفتن فال حافظ، کانون خانواده را گرم نگه داشته و به آن صفا می‌بخشند.

ابوالحسن دلشاد نوغابی اضافه کرد: بیان داستانها و حکایت های تاریخی که بیشتر از شاهنامه فردوسی و تواریخ کهن بیان می شود، از جمله رسومی است که موجب تقویت فرهنگ و ادب فارسی نیز می شود.

وی اضافه کرد: مهمترین رسم مردم گناباد در شب یلدا از دیرباز، صله ارحام بوده است که همچنان رواج دارد و تمامی اعضای خانواده که حتی شاید در طول سال همدیگر را از نزدیک ندیده باشند، در این شب به خانه بزرگ خانواده رفته و شب را با هم سپری می کنند.

احمد مظلوم، رییس اداره کتابخانه های عمومی گناباد، قصه گویی و یا بیان داستانهای در مناسبت های مختلف را از جمله راههاهای ترویج فرهنگ مطالعه و کتابخوانی به عنوان یکی از نیازهای مهم جامعه برشمرد و تاکید کرد: باید با توجه بیشتر به این مساله در راستای غنای فرهنگ و ادب پارسی و گسترش مطالعه بین خانواده ها گام برداشت.

کف‌زنی در گناباد سنتی یلدایی

آیین "کف‌بیخ" یا "کف‌زنی" یکی از سنت‌های قدیمی و زیبا برای شیرین کردن کام مهمانان است که در شهرستان گناباد نیز، به ویژه در روزهای منتهی به شب یلدا رواج زیادی پیدا می‌کند.

کف‌بیخ، نوعی دسر یا شیرینی سنتی است که از آن به عنوان بستنی زمستانی محلی یاد می‌شود.

روستای تاریخی "زیبَد" از توابع شهرستان گناباد از جمله مناطقی است که هنوز هم رسم زیبای زیبای کف زنی، در بسیاری از دورهمی‌ها و به اصطلاح "چراغونی‌های" زمستانی آنان، به‌خصوص در شب چله اجرا می‌شود.

یک کارشناس میراث فرهنگی و گردشگری گناباد به خبرنگار ایرنا گفت: کف، از ریشه گیاه "چوبک" یا در اصطلاح محلی بیخ به دست می آید و برای درست کردن آن در مرحله نخست ریشه های گیاه چوبک را به قطعه های کوچک تقسیم کرده و بعد از زدودن لایه های سفت و رسیدن به بخش کرِم رنگ آن برای سه بار متوالی در آب می جوشانند تا تندی آن برطرف شود، سپس برای مدت یک ساعت به هم می زنند تا کف مایع غلیظی از آن به دست آید.

علیرضا شناسایی اضافه کرد: برای شیرین کردن کف در قدیم از شیره انگور استفاده می شد که اکنون گاه از شکر نیز به این منظور بهره گرفته می شود و با توجه به فرآیند طولانی درست کردن کف، معمولا از بعدازظهر آخرین روز پاییز جمعی از مردان فامیل در منزل یکی از بزرگان دور هم جمع شده و آن را تهیه می کنند تا اعضای خانواده و بستگان در کنار تنقلات و میوه شب یلدا آنرا مصرف کنند.

یک پژوهشگر در تاریخ محلی و فرهنگ عامه گناباد هم گفت: هنگام کف زنی، تمام اعضای خانواده به شادی و سرور و شوخی با یکدیگر می‌پردازند و شبی ماندگار را برای خود رقم می‌زنند و کف آماده شده پس از درآمیختن با شیره انگور و یا شکر، با مغز گردو و پسته تزیین شده و برای خوردن و پذیرایی از مهمانان آماده می‌شود.

ابوالحسن دلشاد نوغابی اظهار داشت: مردم گناباد در گذشته برای شب یلدا از تولیدات خود شامل هندوانه دیمه، انار، انگور، کشمش، تخمه کدو و برگه زردآلو استفاده می‌کردند و هر خانواده با محصول تولیدی خود از مهمانان این شب پذیرایی می‌کرد ولی در شرایط کنونی و افزایش چشم و هم چشمی و تجملات، مردم اقدام به خرید میوه و خشکبار گوناگون و رنگارنگ برای شب یلدا می کنند.

شب یلدا ز ره آمد دوباره بگیر ای دوست از غم ها کناره

شب شادی و شور و مهربانی زمان همدلی و مهربانی

در آن دیدارها تازه گردد محبتها بی اندازه گردد

چو گردد باز آن هندوانه شود آب از لب و لوچه روانه

رسم شب چلگی برای نوعروسان

بردن "شب چلگی" برای نوعروسان از دیگر آداب و رسوم مردم گناباد است که طبق این رسم خانواده داماد با خرید میوه و آجیل زمستانی اقوام را خبر کرده و در شب خاصی به منزل عروس رفته و در آنجا شب یلدا را می‌گذرانند و البته در این آیین نیز بزرگان از خاطران دوران زندگی مشترک برای عروس و داماد تعریف کرده و به صورت غیرمستقیم شیوه ها و فوت و فن های همسرداری را به آنان آموزش می‌کنند.

پژوهشگر تاریخ و فرهنگ عامه گناباد گفت: پیش ترها خانواده داماد در شب چله به خانه خانواده عروس می‌رفت و خانواده عروس با داشته های خود از خانواده داماد پذیرایی و این شب را با هم سپری می‌کردند و هیچ‌گونه هدیه‌ای در این شب برای تازه‌عروس برده نمی‌شد و تنها در اعیاد مذهبی و ملی برای تازه‌عروس هدیه خریداری می‌شد.

دلشاد نوغابی تصریح کرد: در شرایط کنونی و رواج تجملات، رفتن خانواده داماد به خانه عروس با خرید میوه‌های گوناگون و هدایای متعدد به میزان یک مراسم عقد ازدواج هزینه دارد که بدان شب چلگی گفته می شود.

از دیگر مجلس‌گرم‌کن‌های شب یلدای گناباد، تنقلات محلی شامل انجیر زرد، کشته زردآلو، کشمش و آلو بخارای خشک شده است که با هم مخلوط شده و در سینی روی کرسی قرار می‌گیرد و اعضای خانواده با نشستن گرد کرسی به استفاده از آن می‌پردازند.

از مجموع ۲۵۰ اثر تاریخی شناسایی شده در گناباد بالغ بر ۱۵۰ اثر در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است که در این میان قنات قصبه به عنوان تنها اثر ثبت شده خراسان رضوی در فهرست آثار جهانی یونسکو به عنوان شاهکار بشری و نمادی از سختکوشی مردم کویر برای دست یافتن به مایه حیات در این خطه از دوران هخامنشی به یادگار مانده است.

همچنین ۱۲ آیین سنتی گناباد در فهرست میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است.

مرکز شهرستان گناباد در فاصله ۲۸۷ کیلومتری جنوب مشهد واقع است.

منبع: ایرنا