1402/8/27 ۱۳:۵۳
دورانته آلیگیری، ملقب به دانته، سال ۱۲۶۵ میلادی در فلورانس و در خانواده‌ای نسبتا مرفه به دنیا آمد. تولد دانته مصادف است با پایان فئودالیسم قرون وسطی و ظهور جامعه‌ای جدید بر پایه تولیدات صنعتی، بازرگانی و سرمایه. دانته می‌كوشد جهان جدید فلورانس را در پرتو فرهنگ و شعر تفسیر كند و معنا ببخشد
نگاهی به كمدی الهی دانته به مناسبت بازنشر آن
بنفشه شریفی‌خو: دورانته آلیگیری، ملقب به دانته، سال ۱۲۶۵ میلادی در فلورانس و در خانواده‌ای نسبتا مرفه به دنیا آمد. تولد دانته مصادف است با پایان فئودالیسم قرون وسطی و ظهور جامعه‌ای جدید بر پایه تولیدات صنعتی، بازرگانی و سرمایه. دانته می‌كوشد جهان جدید فلورانس را در پرتو فرهنگ و شعر تفسیر كند و معنا ببخشد. با نگاهی كوتاه به آثار و زندگی این شاعر بلافاصله متوجه می‌شویم فاصله بسیاری بین جهان ادبی و زندگی واقعی او وجود دارد: برخی رویدادهای مهم حیات دانته در آثار ادبی‌اش بازتاب نیافته‌اند و از طرف دیگر، برخی رویدادهای حاشیه‌ای، كاركردی اساسی و بنیادین دارند.
دانته و كاوالكانتی
از شاعرانی كه تاثیری چشمگیر بر دانته داشته‌اند، می‌توان به گوئیدو كاوالكانتی اشاره كرد. كاوالكانتی نیز مانند دانته اهل فلورانس است و مانند دانته (و با حكمی كه دانته خود امضا كرده) از فلورانس تبعید می‌شود. كاوالكانتی در محافل اجتماعی و فرهنگی بسیار سطح بالای جامعه آمد و شد دارد و دانته نیز به همین محافل وارد می‌شود. دانته و كاوالكانتی هر دو در ساحت سیاست و فرهنگ فلورانس به شدت فعالند و هر دو به حزب یكسانی تعلق دارند (گوئلف‌‌های سفید) .
اما دوستی واقعی آنها در ساحت شعر است كه پا می‌گیرد. تحت تاثیر كاوالكانتی، فرهنگ شعری دانته تغییر می‌كند و شكل می‌یابد. دانته از كاوالكانتی انگاره عشق دراماتیك و دردناك را می‌آموزد و همچنین، مفاهیم بورژوازی شهری از جمله Plazer: گونه‌ای سبك شعری پرووانسی شامل برشمردن خوشی‌های زندگی روزمره دنیوی. یكی از مفاهیمی كه گاه در Plazer گنجانده می‌شود نیاز به با هم بودن است، نیاز به گریختن از ملال و دلزدگی از دنیا و پناه بردن به واقعیتی دیگر از جنس رویا و تفكر محض و شعر.
دانته و كاوالكانتی خود را یگانه نمایندگان این دیدگاه خاص و پخته به جهان می‌بینند و همین آنها را به شدت به هم نزدیك می‌كند. رفاقت و دوستی در اشعار سایر شاعران آن دوران فلورانس نیز مكررا بازتاب پیدا می‌كند. اما دوستی كاوالكانتی و دانته كه بر پایه آگاهی از نوعی «رفعت طبع» بنا شده، از ساحت شعر و فرهنگ جدایی‌ناپذیر است و آنها را از سایر شعرای فلورانسی متمایز می‌كند. بر پایه همین «تمایز» آرمانی است كه دانته خیال دنیایی آرمانی را در سر می‌پرورد، دنیایی جدا از دنیای دسترس‌پذیر برای عموم كه فقط «قلوب اصیل و نجیب» به آن راه دارند و در برزخ به آن اشاره می‌كند (چكامه ۲۴: ابیات 63-52) . به اعتقاد دانته، اهالی این دنیا عشق را به شكلی درك و بیان می‌كنند كه هیچ شاعری تا پیش از آن قادر نبوده است.
مدح معشوق
عنصر اساسی‌ای كه این نخبگان دارای قلوب اصیل را به هم پیوند می‌دهد، مفهوم عشق است. در اشعار كاوالكانتی و دانته از شكوه‌های معمول درباره سنگدلی معشوق و طلب مرحمت از معشوق خبری نیست (چیزی كه در اشعار عاشقانه سایر شعرا مرسوم بوده). این دو می‌كوشند معنای عمیق و بنیادین عشق را درك كنند و از این رهگذر به شناختی از خود و از انسان دست پیدا كنند. بنابراین اثرات عشق بر روح و روان شاعر و پیامدهای وجودی آن است كه مورد مداقه قرار می‌گیرد و تحلیل می‌شود و هدف نهایی این تحقیق و تحلیل، دست یافتن به سعادت و خوشبختی است. بدین ترتیب، شعر دیگر ابزاری برای توصیف رابطه عاشق و معشوق نیست و به بازنمود احساساتی تبدیل می‌شود كه در كلام نمی‌گنجند. از رهگذر مدح معشوق، دانته می‌تواند ارزش‌هایی را بیان كند كه جز از این طریق قابل بیان نیستند؛ مدح معشوق -شعر/كلام شاعرانه - خود منبع سعادت است (نه وصال او). از این زمان است كه غزل تبدیل می‌شود به تمجید و تعالی‌بخشی كلام شاعرانه به عنوان ارزشی مجرد و مستقل از واقعیت‌های تاریخی و زندگینامه‌ای. عشق دیگر یك احساس ساده جسمی یا هدیه‌ای از طرف خدا/الهه عشق نیست (مانند سنت شعری كلاسیك)، بلكه یكی شدن فرد است با آنچه به كلام نمی‌آید.
فرهنگ، اخلاق و سیاست
از دید دانته، وظیفه مرد فاضل و اهل فرهنگ میانجیگری و آشتی دادن گروه‌های اجتماعی مختلف و احزاب مخالف جامعه است برای تحقق بخشیدن توسعه هماهنگ و دست یافتن به خیر عمومی. بنابراین فرهنگ باید نماینده ارزش‌ها و اصول مسلم و مجرد باشد، اصول و ارزش‌هایی كه دسته‌گرایی در آنها راه ندارد. از حدود سال ۱۲۹۰میلادی دانته تم پرسش‌های اخلاقی و سیاسی را نیز به تفكرات خود اضافه می‌كند. (در كمدی الهی، سرود ششم از هر كتاب به‌طور كامل به سیاست اختصاص یافته است، اما ملاقات‌های دانته با معاصرانش در جهان پس از مرگ نیز موقعیت‌هایی برای تامل در سیاست برای شاعر فراهم می‌كنند.) او كه به شكل فزاینده‌ای با زندگی اجتماعی فلورانس درگیر شده، از نظرگاه فلسفه اخلاق به بررسی مسائل سیاسی و اجتماعی می‌پردازد: رابطه بین اصول (آنچه باید انجام داد، مطابق نظرات متفكران بزرگ لاتین) و آنچه انجام می‌شود (رفتارهای سیاسی یا باید و نبایدهای رفتارهای سیاسی) . شاعر كه اول به موضوع عشق می‌پرداخته و سپس با موضوع اخلاق درگیر شده، مهارت‌ها و توانایی‌های شعری و فرهنگی خود را در خدمت سیاست به كار می‌گیرد تا بتواند استقلال و آزادی شهر خود را تضمین كند.
در تبعید
اما این تلاش‌ها با تبعید دانته از فلورانس به سال ۱۳۰۲ عقیم می‌ماند. در عین حال، تبعید از فلورانس این مزیت را برای شاعر دارد كه او را از خطر عقیم شدن تفكرش به واسطه اسارت در فضای فكری فلورانس نجات می‌دهد و شاعر می‌كوشد جایگاه شعری، اجتماعی و معنوی جدیدی برای خود بیابد. دانته در این دوره اشعاری اخلاقی در باب تبعید می‌نویسد، اما دو اثر مهم دیگر نیز تالیف می‌كند: یكی در باب فصاحت در شعر و زبان عامیانه (كه البته به جای زبان عامیانه به لاتین نوشته شده) و دیگری كنوی‌ویو یا مهمانی كه اثری است دایره‌المعارف‌گونه برای آموزش و تعلیم افراد عادی كه در آن اهمیت و نقش اجتماعی روشنفكران به تفصیل توضیح داده شده است. به همین دلیل این اثر در فهم مفاهیم دشوار كمدی الهی (چه مفاهیم فلسفی و چه علمی) اهمیت فراوانی دارد. دانته در هر دوی این آثار بر اهمیت جایگاه فرهنگی روشنفكران تاكید می‌كند و معتقد است روشنفكر باید «توشه ذهنی فرشتگان» را كه در انحصار عده معدودی افراد نخبه است، برای همه شهروندان دسترس‌پذیر كند.
بحران
اما پس از تبعید، دانته ناچار به بازنگری كل تجربه شخصی خود و شاعران هم‌سبك خود (Dolce Stil Novo) می‌شود. این دوران از لحاظ اجتماعی، دورانی بسیار پرالتهاب است. از نظر دانته، جامعه به قهقرا می‌رود، ارزش‌ها از دست رفته‌اند و قانون و اقتداری برای تضمین بقای ارزش‌ها وجود ندارد. بدون صلح و آرامش اجتماعی و بدون وجود سلسله‌مراتبی مشخص، فرهنگ دوام نخواهد آورد، چراكه ذاتا فرهنگ برای عمل كردن نیاز به رشد در محیطی حمایت شده دارد.
تاریخ دقیق آغاز تالیف كمدی الهی مشخص نیست، اما برخی محققان معتقدند نگارش این اثر تقریبا همزمان با دو اثر پیش‌گفته آغاز شده (دو اثری كه البته ناتمام باقی مانده‌اند) و گمان می‌رود دوزخ حدود ۱۳10-۱۳09، برزخ حدود ۱۳۱۵ و بهشت حدود ۱۳۲۱ به پایان رسیده باشد. دانته با خروج از فلورانس و با از دست دادن امید به بازگشت، كم‌كم نظرگاه پیشین خود را كه محدود به شهر - شهر خود او - است از دست می‌دهد و نظرگاهی جهانی و فراملی اختیار می‌كند. كمدی الهی تعمقی است جهانی در خصوص انسان، تعمقی فرازمینی، جدا از تاریخ و قوانین زمان و مكان. دانته عنوان «كمدی» را چندین جا در كتاب خود آورده و از همه مهم‌تر، در نامه‌ای كه به كانگرانده دلّا اسكالا، حامی و ولی‌نعمت خود نوشته، اثر خود را «كمدی» می‌نامد. صفت «الهی» بعدها توسط بوكاچّو و برای نشان دادن جایگاه رفیع و اهمیت اثر به عنوان كتاب اضافه شده است. عنوان كمدی در تقابل با تراژدی انتخاب شده است، یعنی اثری كه آغازی پرنشاط و انجامی غمگین دارد.
متفاوت با ویرژیل و سیسرو
كمدی الهی با گم شدن دانته در جنگل گناه آغاز می‌شود و با نجات او به كمك ویرژیل و بئاتریچه پایان می‌یابد؛ سفری ندامت‌آمیز در جهان پس از مرگ: جهانی كاملا برساخته شاعر كه در تقابل با جهان تاریخی قرار می‌گیرد و شاعر می‌تواند آن را به میل خود سازماندهی كند. سفری در جست‌وجوی حقیقت كه قهرمان آن در بازگشت داستانش را برای زندگان بازخواهد گفت و آنها را از گناه و آشوب نجات خواهد داد. بنابراین سبك نگارش كمدی الهی با سبك سیسرو و ویرژیل متفاوت است. سفرنامه دانته باید اثری باشد مانند انجیل كه همگان قادر به خواندن و فهمیدنش باشند؛ سفری حاوی یك معنای ظاهری و واقعی و یك معنای تمثیلی. سفری كه به گفته دانته، پیش از او تنها دو نفر دیگر تجربه‌اش كرده‌اند: اِنِئا (آئنیاس) و پولس رسول. سفر دانته سفری است در حافظه فردی و جمعی. جهان پس از مرگ دانته در واقع نمودی است از زمان حال و تاریخ. زمان حال است كه گذشته را فرا می‌خواند و داوری می‌كند و از شخصیت‌های تاریخی به مثابه الگوی عبرت بهره می‌برد.
جهان سه بخشی
جهان سه بخشی پس از مرگ بازتاب تقسیمات كیهانی بطلمیوسند. در قرن دوازدهم بود كه مفهوم برزخ در جغرافیای جهان پس از مرگ مسیحیت وارد شد. جهانی كه پیش از آن دو جایگاه داشت: یكی برای آمرزیدگان و دیگری برای محكومان به عذاب. دانته در ترسیم جهان پس از مرگ خود از علم بلاغت كلاسیك و قرون وسطی (بخش چهارم) كمك گرفته كه اختصاص به یاد و حافظه دارد. هنر حافظه (mnemotecnica) پنج اصل كلی دارد برای تحت تاثیر قرار دادن خواننده و كمك به یادآوری:
۱. عینیت و شفافیت: باید از حجم مفاهیم انتزاعی كاسته شود و این مفاهیم با چیزهای عینی، واضح و نزدیك به تجربه همگانی جایگزین شوند.
۲. تجسم: تصاویر باید از طریق بینایی درك شوند و هر چه تصاویر نامعمول‌تر و عجیب‌تر باشند، بهتر به خاطر آورده می‌شوند.
۳. مكان‌مندی: مبحث مورد نظر یا اثر باید در قالب یك مكان تصویر شوند، مكانی كه به دقت ساخته شده و برای نویسنده كاملا آشناست.
۴. محل‌یابی: هر كدام از وقایع و چیزهایی كه بازنمایی می‌شوند باید در مكان پیش‌گفته، جایگاه و محل مشخصی داشته باشند. مثلا اگر مكان را یك خانه در نظر بگیریم، هر كدام از اتاق‌ها باید نماینده تصویر خاصی باشند و حرف خاصی برای گفتن داشته باشند.
5. مسیر حافظه‌افزا: گذر از محل پیش‌گفته باید به حالت قدم زدن یا سفر كردن باشد و خواننده اندك‌اندك در این گذر با تصاویری كه هر كدام محل خاصی را در آن مكان اشغال كرده‌اند، روبه‌رو می‌شود. این‌گونه آنها را راحت‌تر به خاطر خواهد آورد.
سفر به سمت نجات
با بهره‌گیری از این ترفندها، دانته آلیگیری داستان سفری را در جهان پس از مرگ خلق می‌كند كه شخصیت اصلی/راوی‌اش خود دانته است. اما به عقیده جان فرانكو كنتینی، در كمدی الهی راوی اول شخص (كه خود دانته است) را باید «من نوعی» در نظر گرفت؛ منی مطلق كه وابستگی مستقیمی به تجربیات زیسته شخصی شاعر ندارد. در همان ابیات اول از سرود یكم، شاعر «من» راوی را با كل بشریت پیوند می‌زند:
در میانه سفر عمرمان گذرم افتاد به جنگلی ظلمانی
دانته كه راه خود را در جنگل گناه گم كرده است، سفرش را با راهنمایی ویرژیل آغاز می‌كند. ویرژیل را بئاتریچه به كمك دانته فرستاده است. در خصوص اینكه آیا بئاتریچه پورتیناری - زنی كه دانته به او عشق می‌ورزد - شخصیتی حقیقی و تاریخی بوده یا نه، اختلاف‌نظرها فراوان است. دانته اولین‌بار در 9 سالگی و به سال ۱۲۷۴ او را ملاقات می‌كند و 9 سال بعد، دوباره موفق به ملاقاتش می‌شود. (عدد 9 كه مضربی از سه - عددی مقدس در آیین مسیحی - عدد مقدسی است كه شاعر به بئاتریچه نسبت می‌دهد و در سراسر كمدی به كرات تكرار می‌شود) . عشق دانته به بئاتریچه عشقی است افلاطونی و بی‌چشمداشت. شادی شاعر در سرودن مدح معشوق است. بئاتریچه سال ۱۲۹۰ و در ۲۴ سالگی چشم از این جهان فرو می‌بندد. مرگ بئاتریچه كیفیت افلاطونی عشق دانته به او را یك‌بار برای همیشه تثبیت می‌كند. دانته مرگ معشوق را «ضروری» توصیف می‌كند: به این ترتیب، شعر دانته هدفی ندارد جز خود شعر به مثابه نگریستن به درون خود، برای خود و برای دیگران. بئاتریچه نیز نماد زمینی قدیسه‌ای می‌شود كه نماد تمام ارزش‌ها و فضیلت‌هاست و چهره واقعی خداوند را به دانته نشان خواهد داد. انگاره مرگ معشوق در آثار شاعران مهم پس از دانته نیز تكرار می‌شود. سفر دانته سفری است ندامت‌گونه به سمت نجات و كمدی الهی اثری است با درونمایه فلسفه اخلاق كه هدف آن مجاب كردن انسان‌هاست به درون‌نگری و قدم گذاشتن در مسیر تفكر خودنقادانه. این اثر را نمی‌توان در ژانر آثار با محتوای خداشناسانه یا فلسفی قرار داد. دانته خداشناس نیست؛ یك پیامبر-شاعر است؛ یك راهنمای اخلاقی.
سبك نو
دانته در نامه‌ای به حامی خود، كانگرانده دلّا اسكالا، توضیح می‌دهد كه كمدی الهی به مساله نجات ابدی نوع بشر می‌پردازد و از این رو، مخاطب آن تمام انسان‌ها هستند. به همین جهت است كه برای نوشتن كمدی الهی، به جای زبان لاتین از زبان محلی استفاده شده است. استفاده از زبان محلی در ایتالیا ابتدا با شعر آغاز شد. (اولین شعرها به زبان محلی ایتالیا در دربار فدریكوی دوم، امپراتور ایتالیا، آلمان، بورگونی، سیسیل و اورشلیم سروده شد. این مكتب شعری به نام مكتب سیسیل شناخته می‌شود). متون نثر به زبان محلی متعاقب آن در حدود قرن سیزدهم و با ظهور طبقه جدید بازرگانان شهری رفته‌رفته رایج شدند. (از جمله اولین متونی كه در اروپا به زبان محلی و به نثر نوشته شده، سفرنامه ماركو پولو است.) دانته و یار و الگویش، گوئیدو كاوالكانتی، از مهم‌ترین نمایندگان سبك زبان جدیدی در فلورانس هستند كه با نام اِستیل‌نُوو (سبك نو) شناخته می‌شود و الهام گرفته از مكتب سیسیل است. دانته در كتاب زندگانی نو اشاره می‌كند كه كاوالكانتی از او خواسته بود فقط به زبان محلی بنویسد. به همین دلیل است كه انتخاب سبك زبان مناسب برای نگارش كمدی الهی از دغدغه‌های اصلی دانته بود و در نهایت، به خلق زبانی محلی آمیخته به اصطلاحات لاتین یا دست‌كم نزدیك به لاتین انجامید. بنابراین در كنار وجوه شاعرانه، اخلاقی و سیاسی كمدی الهی، وجه زبانی آن نیز اهمیت بسیار دارد و بازنمایی این وجه از شكوه اثر دانته آلیگیری در ترجمه، اگر ناممكن نباشد، بی‌شك دشوارتر از وجوه دیگر است.
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید