گفت‌وگو با موسس انجمن هنرمندان خود‌آموخته به مناسبت سالروز درگذشت مكرمه قنبری

1402/8/3 ۱۲:۲۰

آبان‌ماه در تقویم هنرهای تجسمی ایران با هنرهای خودآموخته گره خورده است. نزدیك به سه دهه پیش، یعنی در سال ۱۳۷۳ مش اسماعیل (اسماعیل توكلی) درگذشت. هنرمند خودآموخته‌‌ای كه با «بزها»یش در جهان شناخته شده است. مجسمه بزهای او در رویدادهای هنری دنیا به نمایش درآمده‌اند. جایگاه و اهمیت او موجب شد تا نگاه بسیاری از هنردوستان و منتقدان هنری معطوف به هنرمندان خودآموخته شود.

منادیان صلح درونی و جهان آرمانی

آثار هنرمندان خودآموخته امروزه در موزه‌های جهان الهام‌بخش است و مورد اقتباس قرار می‌گیرد

مریم آموسا: آبان‌ماه در تقویم هنرهای تجسمی ایران با هنرهای خودآموخته گره خورده است. نزدیك به سه دهه پیش، یعنی در سال ۱۳۷۳ مش اسماعیل (اسماعیل توكلی) درگذشت. هنرمند خودآموخته‌‌ای كه با «بزها»یش در جهان شناخته شده است. مجسمه بزهای او در رویدادهای هنری دنیا به نمایش درآمده‌اند. جایگاه و اهمیت او موجب شد تا نگاه بسیاری از هنردوستان و منتقدان هنری معطوف به هنرمندان خودآموخته شود و زمینه‌ای را فراهم كند تا علی عزتی در سال ۱۳۸۵ به‌طور رسمی انجمن هنرمندان خودآموخته ایران را تاسیس كند و به واسطه آن در گرداگرد ایران دور بچرخد و به كشف و معرفی هنرمندان خودآموخته ایران بپردازد. هنرمندانی كه هر یك در انزوای خود با ابزار و امكاناتی كه از زندگی‌شان وام گرفته‌اند تلاش كرده‌اند كه به‌ زیبایی‌های جهان بیفزایند. اتفاقا یكی از این هنرمندان نیز مكرمه قنبری است كه 2 آبان‌ماه سال ۱۳۸۴ چشم از جهان فرو بست اما با گذشت ۱۸ سال از درگذشتش هر روز بیش از گذشته به شهرتش در عرصه ملی و بین‌المللی افزوده می‌شود و خانه محقر و ساده‌اش كه با نقاشی‌های او آراسته شده است به ثبت میراث فرهنگی رسیده و سال‌هاست كه به‌ عنوان‌ موزه، علاقه‌مندان را به روستای دریكنده بابل می‌كشاند تا برای ساعتی هم كه شده در هنر و زیبایی كه این‌ پیرزن عامی و بی‌سواد روستایی خلق كرده غرق شوند و جز زیبایی چیزی نبینند. همزمان با هجدهمین سالروز درگذشت مكرمه قنبری سراغ موسس انجمن هنرمندان خودآموخته رفتیم و با او گفت‌وگو كردیم. علی عزتی بیش از یك‌ونیم دهه است كه انجمن هنرمندان خودآموخته را تاسیس و یك‌تنه تلاش كرده تا هنرمندان خودآموخته را از جای‌جای ایران كشف كند و با برپایی نمایشگاه‌های انفرادی و گروهی به معرفی آنها بپردازد. تلاش‌های عزتی و تنی چند از هنرمندان و پژوهشگران كه بخشی از توجه و تمركزشان را روی هنرمندان خودآموخته گذاشته‌اند، موجب شده تا در دهه‌های اخیر نگاه ویژه‌ای در ایران نسبت به هنرمندان خودآموخته پدید آید. این قشر از هنرمندان كه تا پیش از این جایی در مناسبات هنری نداشتند و فرصتی برای ارایه آثارشان در فضاهای هنری و گالری‌ها نبود، امروزه آثارشان در نمایشگاه انفرادی و گروهی در داخل و خارج از كشور به نمایش درمی‌آید و به مجموعه‌های خصوصی راه می‌یابد.

*******

‌چه شد تصمیم گرفتید انجمن هنرمندان خودآموخته ایران را تاسیس كنید؟

انسان از ابتدای بدویت تا به مدنیت، مرزهای تمدن بی‌شماری را طی كرده و مقوله «خودآموختگی» همواره موضوعی بوده كه تمامی ابعاد شخصیت و سرشت انسان را درگیر خود كرده و تنها حوزه‌ای است كه برای اثبات چرایی و چیستی خود دلالت بر پیشینه معطوف به درازای بیش از40هزار ساله خود دارد كه در هیچ مقطعی از تاریخ تا بدین اندازه به‌طور پایدار مركز توجه جهانیان نبوده است.

اغلب مطالعاتی كه تاكنون در رابطه با ژانرهای هنری انجام شده؛ یا محدود به ابعاد زیباشناختی و مسائل نظری مربوط به آن بوده یا از نظرگاه كاربردی مورد بررسی قرارگرفته، اما آنچه ما به دنبال آن هستیم علاوه بر اعتقاد به آن موارد مذكور، پرداختن به جنبه‌های بكر و عیار نهفته‌ای است كه به نام ژانر خودآموختگی معرفی كرده‌ایم و تاكنون كمتر مورد توجه‌ محققان و پژوهشگران تاریخ فرهنگ و هنر جهان قرار گرفته است. یكی از اهدافی كه با راه‌اندازی انجمن هنرمندان خودآموخته دنبال می‌كردیم؛ معرفی ژانر هنر خودآموخته با اتكا به مباحث نظری و ارجاع به مولفه‌هایی كه مبنای شكل‌گیری آن بوده است.

به گواهی تاریخ هنر خودآموختگی ریشه در دینامیسم تاریخ هستی انسان داشته كه جبرا در دایره سیكل تضادها به دلالت‌های بی‌شمار و ممكن به آزادسازی نیروهای نهفته و انرژی‌های متراكم‌شده‌ای پرداخته كه معطوف به حوزه‌های اجتماعی به مثابه ظرف ظهور هویت‌های بشری بوده تا انسان را به سمت یك ناگهان، ناگهانی بی‌واسطه در بیانی انتزاعی فراتر از ظرفیت‌های متعارف عصر خویش سمت و سو دهد. امروزه این ژانر هنری بسیار مورد‌توجه قرار گرفته و گویی هنر خودآموخته توانسته پاسخگوی نیازهای انسان سرگشته امروز باشد و او را تا مرز شكوفایی رسانده است. براساس همین ضرورت‌ها انجمن هنرمندان خودآموخته ایران تشكیل شد تا به وظایف تاریخی خود عمل كند.

‌ژانر خودآموختگی چه جایگاهی در تاریخ فرهنگ و هنر جهان داشته و اساسا در عصر مدرن چنین هنری تا چه میزان می‌تواند پاسخ‌گوی نیاز انسان امروزی باشد؟

متاسفانه طرز تلقی ما نسبت به اهمیت موضوعی به نام «خودآموختگی» از حیث پدیده‌ای كه ناشناخته است شاید به مذاق و مزاج خیلی‌ها خوش نیاید. اگر از دریچه تاریخ به عیار آثار هنرمندان خودآموخته نگاه كنیم، درمی‌یابیم كه چگونه بارقه‌های شگفت‌انگیزی در آنان به دلیل نومایگی و غنای مضمون آن نمود پیدا كرده كه زبان گویای زمانه خود شده و به سرنوشت و سرشت یگانه انسان پاسخی پرمهر داده.

بی‌شك ژانر خودآموختگی «نقطه عطف و تبلور» همه هنرهای جهان بوده و از آغاز دستاوردهای گونه‌گونی از تجربیات خود را به رایگان برای ما به اشتراك گذاشته است و آثار هنرمندان خودآموخته ترجمان هزارتوی زمانه و انسان، انسان و طبیعت، طبیعت و تاریخ تا در تعامل و تعادلی متقابل یك نظام همزیستی را تصویر كرده است. می‌توان گفت كه خودآموختگی در عصر مدرن گنجینه پنهان دستاوردهای بشری است كه با مكاشفه دقیق علمی می‌توان به رازهای شگفت‌انگیز نهفته آن پی برد و برآیند آن را در خدمت رفاه بشریت به خدمت گرفت. حتی می‌توان یك قدم فراتر رفته آن را محملی برای تحقق صلح و گفت‌وگوی انسان‌هایی كه غم اكنون و فردای بشری دارند، اعلام كرد تا برای یگانه رهیافتی ماندگار، فهم معنا شود. در واقع ورود به دنیای اینگونه هنری، مدخلی برای ورود به دنیای ناشناخته انسان است كه با پیشینه‌ای به درازای تاریخ هستی‌اش نموداری از درون‌مایه‌های بخشی از قلمرو او را برمی‌تابند كه در انبوهی از نشانه‌های سرگردان شناورند، قلمرویی كه به او اعتبار بخشیده اما هنوز فرصتی برای پروانگی به دست نیاورده است.

‌تعریف شما از هنرمند خودآموخته چیست؟

هنرمند خودآموخته، گونه دیگری از هنرمندان جهان است كه در زمره خودانگیخته، خودشكوفا، خودیافته، خودساخته و... در نهایت شوریدگی و شیدایی با آرایش وآرامشی بدیع در نهایت عشق به زندگی به شناسایی مهین قلمروهای گمشده، به مكاشفه جغرافیای هزارتوی انسان، آن نیمه پنهان او می‌پردازد. آنان همچون پیشاهنگی فراگستر منادی صلحی درونی در جهانی آرمانی‌اند كه به نمایش مفهوم دیگری از اكنون انسان بازبانی یگانه به كنش بی‌قراری او واكنش نشان داده تا از سیكل باطل تكرار و زمانه رها تا در ژرفای سرشتی خلاقه به شكوه رستنی زلال دست یابد.

‌در نگاه نخست آثار هنرمندان خودآموخته چگونه است؟

آثار هنرمندان خودآموخته مثل كشیدن آب از چاه می‌ماند. ابتدا به نظر می‌آید كه گل‌آلود است و چیز دندان‌گیری در آن نیست اما آرام آرام صاف و زلال می‌شود. سپس خواهی دید چگونه تو را به سفری شگفت‌انگیز دعوت می‌كند كه در نظر اول مقصدی در پی آن متصور نیست اما پس از ورود به لایه‌های ژرف و پنهان آنان خواهی دید بی‌آن‌كه به سیم خاردار و دیوار و هر حایلی اندیشیده باشند تورا همراه آزمونی سخت و شورانگیزتر از لایه‌های نانوشته و ناگفته شگرف و تعیین‌كننده تاریخ می‌گذراند.

‌امروزه نگاه جهان هنر نسبت به هنرمندان خودآموخته چگونه است؟

جهانِ امروز در مواجهه با هنرمندان خودآموخته نه‌تنها از موضع بالا نگاه نمی‌كند بلكه حتی از هنر آنان الهام هم می‌گیرد و از آنان اقتباس می‌كند؛ طوری كه موزه‌های جهان آثار هنرهای دیگر را در كنار آثار هنرمندان خودآموخته قرار می‌دهند.

‌انجمن هنرمندان خودآموخته ایران چه زمانی تاسیس شد و چه اهدافی را دنبال می‌كند؟

نطفه‌های شكل‌گیری ابعاد نظری و اجرایی تشكیل انجمن پیرو درگذشت توكل اسماعیلی یا همان «مش اسماعیل» اولین هنرمند خودآموخته ایران گذاشته شد كه آبان 1373 درگذشت و پس از برگزاری نمایشگاه‌های مختلف با دستاوردهای نوین آن، انجمن در تاریخ20/11/1385 به‌طوررسمی تاسیس شد و با پیشینه‌ای به مدت سه دهه در نهایت وفاداری و امانت به مثابه یك میانجی بینافرهنگی به حفاظت و صیانت از این ژانر خودآموختگی پرداخته تا ضمن به نمایش گذاشتن آثار و معرفی خودآموختگان به ترجمان زبان و ادبیات اینگونه هنری بپردازد. خوشبختانه تلاش‌های ما در معرفی هنرمندان خودآموخته با برپایی نمایشگاه‌ها و نشست‌های متعدد به بارنشسته است و جای بسی خوشحالی است كه بسیاری از پژوهشگران تعدادی پایان‌نامه‌های خود را بر اساس رفرنس‌هایی كه انجمن به ثبت رسانده، نوشته‌‌اند.

‌آیا در طول سه دهه فعالیت مستمر و پایدار انجمن، فروش آثار هنرمندان و كسب درآمد و تشویق و تقویت آنان در راستای بخشی از اهداف انجمن، برآیند مطلوبی هم داشته است؟

انجمن قبل از این كه به دنبال مرجعی معتبر برای ماركتینگ این گونه هنری باشد به دنبال تثبیت و تحكیم پایه‌های نظری و مبانی ژانر خودآموختگی است، در همین راستا یكی از دستاوردهای انجمن ضمن صیانت از بن‌مایه‌های این گونه هنری در تلاش مدام برای ایجاد بستری كاربردی به منظور حمایت مادی ازخودآموخته‌ها به عمل آورده و گاه خود آثار آنان را خریده و گاه آثار را به علاقه‌مندان جهت حمایت همه‌منظوره آنها معرفی كرده است.

‌وجه تمایزخودآموختگان با هنر‌آموختگان چیست؟

هنرمندان خود آموخته با هوشمندی ‌منحصربه فرد خود، تحت یك قوه خلاقه ذاتی آن‌هم تحت یك كنش بی‌بدیل و كاملا بدیع در عمیق‌ترین باورهای فخیم و آركاییكی در كمال خلوص برگرفته از درون، توانسته‌اند با حفظ رسالت ذاتی‌شان در بزنگاه‌های مقتضی موجبات تجسم دقیق‌تر آن را فراهم كنند. به باور من در آثار آنان یك «موسیقی بصری» هست كه «شنیده» نمی‌شود اما «دیده» می‌شود و تو را در یك ارتباط ارگانیكی در انبوهی از ناشناخته‌ها كه معصومانه به بند تقدیر و تكرار مهروموم شده‌اند فرا می‌خواند یا به تعبیر دیگر، نیمه‌ای از ما را كه در گذشته‌های دور جا گذ‌اشته شده بود به یاد می‌آورد. به واقع در همین گشت و واگشت‌ها و همین فرازوفرودها است كه همگان در گهواره خودآموختگی شكوفا می‌گردند و جدا از جذابیتی كه ذات آثار آنان دارد بی‌آنكه الگویی از پس پشت آن وجود داشته باشد همواره تمایزات برجسته و كاربردی خود را به نمایش گذاشته است. از طرف دیگر به عنوان نمونه بارز تشابهات متقن خودآموختگان می‌توان سرزمین امریكا را نام برد كه حدود 500 سال پیش از سوی «اسپانیایی‌ها و پرتغالی‌ها» در قرن شانزدهم كشف شد كه دو امپراتوری عظیم به نام آزتك‌ها در مكزیك با داشتن تمدن قدیم قوم مایاها، و اینكاها در پروكه دستاوردهای بی‌نظیر چشمگیری در هنر، معماری، ستاره‌شناسی و ریاضیات داشته‌اند. بسیاری از مولفه‌ها و مشخصه‌های هنری آنها بی‌شباهت با هنر خودآموختگی دیگر قاره‌ها نبوده، به ویژه با ایران باستان، مصر باستان و یونان باستان. آثار باقی‌مانده در سنگ‌نگاره‌های كشف‌شده در نقاط سرزمین ایران كه نقطه عطف و سرفصل رویكرد جدیدی بود با تمام افق‌های باز «ژانر خودآموختگی» دیگر مردم جهان نسبتی جاودانه داشت.

‌مانیفست ژانر خودآموختگی كه سال‌هاست مشغول نگارش آن هستید چه زمانی ارایه خواهد شد؟

انجمن براساس درك مادی ضرورت تاریخی نه براساس نظریه‌های جزمی كه در جهت حفاظت از حریم و حرمت پاك این گونه هنری شكل گرفته و مانیفست ژانر خودآموختگی كه نوعی مهندسی خلاقه است؛ تحت عنوان «سرسویدا» به ترجمان خاستگاه تاریخی آن پرداخته كه به پنج زبان جهانی درحال ترجمه است و به زودی در دسترس عموم مردم جهان قرار خواهد گرفت.

‌پیش‌تر عنوان كرده بودید قصد دارید روز جهانی خودآموختگی را در تقویم ایران ثبت كنید. این كار در چه مرحله‌ای است؟

به هزاران دلیل روشن ایران فرهنگی در طول حیات دیرینه خود دارای پشتوانه‌هایی بسیار قدرتمند در حوزه تمدن، تاریخ و فرهنگ بوده كه به دلیل داشتن هزاران سال پیشینه تاریخی «ویژه» در مقوله خودآموختگی به شرح نموداری از تصاویر الفبای هستی پرداخته كه مكانیت كرانمند هستی انسان را نمایندگی كرده و همواره همزاد او بوده است. انجمن با وجود همه پشتوانه‌های نظری تجربه شده و رزومه نظری و اجرایی خود در جهت تحقق آرمان‌های دیرینه این ژانر هنری كه زبان مشترك همه انسان‌ها است به تعریف مفهوم تازه‌ای از ظرفیت‌های نوین آن پرداخته تا تحت یك دپارتمان متعارف جهانی و طبق یك فرآیند میدانی یك روز را به عنوان روز هنرمندان خودآموخته در تقویم ایران ثبت كنیم. امیدوارم این كار به زودی به سرانجام برسد.

منبع: روزنامه اعتماد