اولین عکس‌های نظامیان ایتالیایی از حرم‌ امام رضا (ع)

1402/6/26 ۱۳:۱۹

همیشه اولین‌ها از آخرین‌ها جذاب‌تر بوده‌اند و این جذابیت درباره نخستین تصویر برداشته‌شده از آستان مقدس حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا (علیه‌السلام) حال‌ و هوای دیگری دارد و حالا شاید بد نباشد در ۱۲۴۲‌امین سال‌روز شهادت ایشان به‌ سراغ قدیم‌ترین عکس‌های برداشته‌شده از آن بارگاه ملکوتی برویم.

میراث تصویری ۱۶۵ ساله

حمیدرضا محمدی: نخستین عکس‌ها از آستان قدس رضوی (علیه‌السّلام) را دو نظامی ایتالیایی‌ برداشتند که در روزگار ناصرالدّین‌شاه به ایران سفر کرده بودند؛ یکی‌شان آنتونیو جانوتزی (Antonio Giovinazzi) اهل شهر ماتِرا (Matera) و دیگری لوئیجی پشه (Luigi Pesce) زادۀ شهر ناپل (Napoli).

از زمان دقیق حضور «پشه» در مشهد که سلطان صاحبقران او را «عکاس‌باشی» ملقب کرده بود آگاهی چندانی نداریم و تنها می‌دانیم در بازه بیست ساله ۱۸۴۰ تا ۱۸۶۰ میلادی بوده است. او را نخستین عکاسی دانسته‌اند که به عکس‌برداری از ابنیه و اماکن تاریخی و باستانی ایران هم‌چون تخت جمشید و پاسارگاد و نقش رستم فارس، طاق بستان کرمانشاه، گنبد سلطانیه زنجان، گنبد هارونیه توس، برج طغرلِ ری، کوه آتشگاهِ اصفهان و مسجد کبودِ تبریز همّت گمارد. آثار تصویری او که در میانشان سه پرتره هم از شاه قاجار هم به چشم می‌خورد، شاید به‌ نوعی تاریخ اجتماعی ایران باشد. ناگفته نماند به شهادت تاریخ‌نگاران، کهن‌ترین عکس از تهران را او ثبت کرده است.

اما درباره عکس جانوتزی از آستان امام هشتم (علیه‌السّلام)، اطلاع متقن در دست است که در سال ۱۸۵۸ میلادی برابر با ۱۲۳۷ خورشیدی برداشته است. او یکی از ۶ افسری بود که به ایران آمد و معلم مدرسه دارالفنون شد و ضمناً از اماکن مذهبی ایران نیز عکاسی کرد. درباره دیگر عکس‌های جانوتزی چیزی نمی‌دانیم اما همین عکس‌هایش از حرم رضوی (علیه‌السّلام) که نمایی از آستان دارد و گنبد مرمت‌شده مطلّای رضوی را نشان بر اهمیت کار او می‌افزاید که یکی‌شان، دو مرد دیده می‌شوند که روی پشت‌بام یک حمام ایستاده‌اند و کلاه قاجاری به سر دارند.

پس از این دو ایتالیایی بود که کسانی چون آقارضا عکاس‌باشی در سال ۱۲۴۴ خورشیدی و بعدتر عبدالله قاجار در سال ۱۲۷۱ خورشیدی مأموریت یافتند تا از گنبد و بارگاه حضرت ثامن‌الحجج (علیه‌السّلام) عکاسی کنند و این همه نشان از آن دارد که میراث تصویری آستان حضرت شمس‌الشموس (علیه‌السّلام)، پیشینه‌ای دارد که ما را به دست‌کم ۱۶۵ سال پیش می‌برد.