درباره ی کتاب قرآن‌ های کوفی در ایران و دیگر پاره‌ های آن در جهان

1402/6/26 ۱۲:۰۵

قرآن‌ های کوفی در ایران و دیگر پاره‌ های آن در جهان تلاشی در جهت توجه پژوهشگران میراث ایرانی اسلامی و علاقه مندان به نسخه های قرآنی به مهم ترین عناصر تاریخی، ادبی،هنری، و قرآن شناختی در این آثار کهن.

مرتضی کریمی‌نیا در معرفی کتاب می‌گوید: دستنویس‌های قرآنی به خط حجازی و کوفی کهن‌ترین اسناد برجا مانده از میراث اسلامی به شمار می‌آیند. این کتاب تلاشی است نخستین برای توجه دادن پژوهشگران میراث ایرانی‌ـ‌اسلامی و علاقمندان نسخه‌های قرآنی به مهم‌ترین عناصر تاریخی، ادبی، هنری، و قرآن‌شناختی در این آثار کهن؛ وزان میان، نزدیک به سیصد نسخۀ قرآنی کهن (سدۀ نخست تا آغاز سدۀ پنجم هجری) از مهم‌ترین کتابخانه‌ها و موزه‌های ایران معرفی و بررسی تفصیلی شده‌اند.

از آنجا که بسیاری از نسخه‌های کوفی در ایران و جهان، طی قرون گذشته، پاره پاره شده و تکه‌های مختلف آن در صورت سالم ماندن، اکنون در جاهای مختلف نگهداری می‌شوند، مؤلف کوشیده است تمام پاره‌های مشابه یا متعلق به هر نسخه را در ایران و جهان شناسایی کرده، در کنار هم دراورد. آنگاه افزون بر معرفی ظاهری نسخه، به جزییاتی درباب نوع و ویژگی‌های خط کوفی، ویژگی‌های تزئینی و تذهیب‌های آن، اطلاعاتی از زندگی کاتب یا واقف، اطلاعات تاریخی دربارۀ نسخه و محیط کتابت آن، شیوۀ نقطه گذاری و اعراب گذاری آیات، رسم یا املای قرآنی به‌کار رفته، وقرائت‌های رسمی (سَبعة و عَشَرة)، شاذّ، و گاه ناشناخته در آن، پرداخته است.

با شناسایی و تحلیل نسخه‌هایی کهن از قرآن در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، ملی ایران، دانشگاه تهران، مجلس شورای اسلامی، آیة الله مرعشی، و آیة الله گلپایگانی، و موزه‌های آستانه قم، ملی ایران، ملی پارس، ملی کاشان، ملی ملک، چهلستون اصفهان، رضا عباسی، و حرم امام علی (ع)، و دیگر پاره‌های آن‌ها در مراکز خارج از ایران، چون کتابخانه‌های کنگره، بریتانیا، چِستربیتی، بادلیان، واتیکان، لایدن، گوتا، توبینگن، ملی فرانسه، ملی روسیه، ملی اتریش، سلطنتی دانمارک، دولتی برلین، و موزه‌های توپقاپی، هنرهای ترک و اسلام، لاهور، باردو، لووْر، بریتانیا، اشمولین، متروپلیتن، فِریِر و ساکْلر، هنر دیترویت، هنر والترز، هنر شیکاگو، هنر کلیوند، هنر لس‌آنجلس، هنر هاروارد، هنر اسلامی قطر، و هنر اسلامی تونس، مجموعۀ شخصی ناصر خلیلی، و خانه‌های حراج ساتبیز، کریستیز و بُنهامز، و جز آن، گوشه‌هایی از سیر تحول کتابت قرآن کریم در سده‌های نخست را در این کتاب می‌توان یافت.

****

یکی از منابع مهم تحقیقاتی در حوزه علوم قرآنی مصاحف کهنی است که در موزه های مختلف به عنوان آثار تاریخی نگهداری می شود.

بررسی کتاب قرآن‌ های کوفی در ایران و دیگر پاره‌ های آن در جهان، می تواند ابعاد جدیدی را نسبت به گزارش ها و نقل های قدما درباره بسیاری از علوم مرتبط با کتابت قرآن در قرون گذشته روشن نماید. بدیهی است هر چه این مصاحف به قرون اولیه اسلام نزدیکتر باشد، اهمیت آن از حیث چگونگی نگارش کلمات و قرائت و دیگر علوم بیشتر است.

از دیگر سو، آشنایی محققان و پژوهشگران با تاریخ کتابت قرآن و سیر تطور و تکامل آن از عصر نزول تا زمان حاضر و همچنین آشنایی با علوم مرتبط با آن مانند رسم المصحف وضبط المصحف قرائت قرآن علائم وقف و ابتداء و… امری مهم و ضروری می باشد.

کتاب قرآن‌ های کوفی در ایران گامی نخست و رویکردی جدید در نسخه پژوهی قرآنی است. که امید می رود با اقبال پژوهشگران تألیفات بیشتری در این حوزه انجام گیرد.

کتاب قرآن‌ های کوفی در ایران و دیگر پاره‌ های آن در جهان در واقع نتیجه پژوهش کوتاه در سال ۱۳۹۷ شمسی در مرکز طبع و نشر قرآن کریم برای شناسایی و معرفی نسخه شناختی مهمترین قرآن های کوفی در ایران بوده است. که در سال های بعد به تکمیل و افزایش کمی و کیفی آن پرداخته شد.

فهرست کتاب قرآن‌ های کوفی در ایران

فصل اول: مصاحف به خط مایل/حجازی

مصحف مشهد رضوی

فصل دوم: مصاحف به خط کوفی

قرآن 16 سطری موزه ی کاخ گلستان، کتابخخانه ی دولتی برلین

16 سطری موزه ی ملی ایران نسخه ی شماره ی 4251

قرآن 9 سطری مکتبه امیرالمومین (نجف)

17 سطری کتابخانه ی آستان قدس رضوی

9 سطری کتابخانه ی آستان قدس رضوی

«مصحف نجف»: قرآن شماره ی 1 در حرم علوی

قرآن 13 سطری موزه ی ملی ایران

7 سطری کتابخانه ی آستان قدس رضوی

نسخه ی شماره ی 4289 و دیگر پاره ی مسروقه ی آن از موزه ی پارس ( شیراز )

قرآن 16 سطری کتابخانه ی آستان قدس رضوی: نسخه ی شماره ی 1586

9 سطری کتابخانه و موزه ی ملی ملک: نسخه ی شماره 10

6 سطری موزه ی ملی ایران: نسخه ی شماره 4248

15 سطری موزه ی ملی ایران: نسخه ی شماره ی 4249

قرآن 14 سطری، منسوب به امام رضا (ع): نسخه های کتابخانه ی ملی ایران،موزه ی ملک، دانشگاه تهران و موزه ی رضا عباسی

نسخه ی شماره ی 12023 کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی

قرآن 20 سطری موزه ی ملی ایران و کتابخانه ی آیت الله گلپایگانی

فصل سوم: مصاحف به خط کوفی جدید ( مشرقی )

قرآن کشواد بن املاس، مورخ 327 هجری

توصیف کلی

قرآن سیمجور، مورخ 383 هجری

ابوجعفر موسوی، مورخ 402 هجری

قرآن ابوالبرکات حسینی، مورخ 421 هجری

ابن بواب یا نسخه ی ابوسعد بغدادی: اثری به خط کوفی مشرقی از آغاز قرن پنجم هجری

قرآن 1200 در موزه ی آستانه ی قم نسخه ای از عهد مأمون عباسی یا قرن پنجم هجری

ضمائم

کتابنامه

نمایه ها

بخشی از کتاب قرآن‌ های کوفی در ایران

 قرآن های مشابه با نسخه گلستان – برلین

بسیاری از نسخه های کوفی قرآنی از قرون اولیه را میتوان از جهت یا جهاتی مشابه با قرآن گلستان – برلین دانست. در اینجا من تنها به مواردی اشاره میکنم که هر چند پاره ای قطعی از نسخه گلستان – برلین نیستند، بیشترین شباهت را با آن دارند.

در مجموعه ی ناصر خلیلی، قرآنی کوفی مشابه با همین سبک از نگارش به شماره QUR80 مییابیم که در ۱۷ سطر و در ابعاد 17/8 در 11کتابت شد. و دروش آن را متعلق به قرن سوم دانسته است.

از حیث شیوه عد الآى علامات تخمیس و تعشیر، سرسوره نویسی میان این دو نسخه شباهت هایی می توان یافت. مهمترین تفاوت در ابعاد برگه ها و دانگ قلم این است.

به نظر می رسد نسخه ی خلیلی با دانگ درشت تری نوشته شد.

کتاب «قرآن‌ های کوفی در ایران و دیگر پاره‌ های آن در جهان» توسط مرتضی کریمی‌نیا در 584 صفحه تألیف شده و از سوی انتشارات طبع و نشر چاپ و منتشر شده است.