شکوه و شهرت تکیه دولت در دوره ناصری و اجرای مراسم سوگواری و تعزیه

1402/4/31 ۱۲:۱۲

بزرگترین تکیه در تهران، تکیه دولت بود که به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد. شکوه و شهرت آن را بیشتر باید به سبب اجرای مراسم سوگواری و تعزیه دانست که در دو نوبت بعدازظهر و شب در آن اجرا می‌شد. تماشاچیان زن پیرامون صفه مرکزی تکیه، و مردان پشت سر آنان روی پله‌ها قرار می‌گرفتند.

شرکت در مراسم عزاداری و سوگواری به‌ویژه در ماه‌های محرم و صفر بخش بزرگی از زندگی مردم را در تهران قدیم تشکیل می‌داد. برگزاری این مراسم در ماه محرم و دهه عاشورا و همچنین اربعین حسینی نه تنها مورد توجه و علاقه طبقات گوناگون مردم بود، بلکه دربار و دولت هم در این مدت مراسم مفصلی برپا می‌کردند و شاه و درباریان و رجال دولتی در این مراسم که در تکیه‌های دولتی برگزار می‌شد، حضور می‌یافتند.

بزرگترین تکیه در تهران، تکیه دولت بود که در سال 1284 هجری قمری برابر با 1248 خورشیدی به دستور ناصرالدین شاه ساخته شد. ناصرالدین شاه، دوستعلی خان معیرالممالک را که در آن زمان سرپرست ضرابخانه شاهی بود مامور ساختن این تکیه کرد و تذکر داد که این تکیه در نزدیکی کاخ‌های سلطنتی بنا شود تا خود او و اهل حرم به راحتی بتوانند در مراسم عزاداری شرکت کنند.

معیرالممالک برای ساختن تکیه مورد نظر ناصرالدین شاه که بعدها به تکیه دولت معروف شد، محوطه وسیعی را در مجاورت کاخ‌های سلطنتی در نظر گرفت که گنجایش حدود بیست هزار نفر را داشته باشد. تکیه دولت تا پیش از احداث کاخ‌ها و ساختمان‌های بلند در اواخر دوره قاجار، از بلندترین بناهای پایتخت بود به‌طوری‌که از پنج فرسنگی شهر پیدا بود.

امروزه یکی از معدود آثار باقی‌مانده که توصیفی از وضعیت تکیه دولت در اختیار ما می‌گذارد، تابلوی «تصویر تکیه دولت» اثر کمال‌الملک است که نه‌تنها از لحاظ طرح و ترکیب و رنگ‌آمیزی اثری بدیع و شاهکاری نفیس به شمار می‌آید، بلکه از آنجا که نشان‌دهنده طراحی و معماری یک بنای عظیم تاریخی است و به‌ویژه از این‌ نظر که بیان‌کننده مراسم پرجلال و شکوه تعزیه‌داری است، یکی از گویاترین اسناد مهم ملی ایران نیز به‌حساب می‌آید.

ساختمان تکیه دولت به‌صورت گرد و مدور و محیط بر محوطه وسیعی که قطر تقریبی آن را شصت متر و ارتفاعش را در حدود بیست‌وچهار متر و مساحتش را دو هزار و هشت‌صد و بیست و چهار متر مربع ذکر کرده‌اند. این ساختمان در اصل سه طبقه بود، و با سردابه عظیمش چهار طبقه و تمام بنای آن از آجر تقریباً سفید ساخته شده بود. تکیه دولت تا پیش از احداث کاخ‌ها و ساختمان‌های بلند در اواخر دوره قاجار، از بلندترین بناهای پایتخت بود به‌طوری‌که از پنج فرسنگی شهر پیدا بود.

درباره علل ساخت تکیه دولت، یحیی ذکاء در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی می‌نویسد: «معتبرترین و وسیع‌ترین تکیه‌های تهران که تعزیه‌های دولتی در آن برگزار می‌شد، تکیه «حاج میرزا آغاسی» (تکیه دولت قدیم) بود که تکیه «عباس‌آباد» نیز نامیده می‌شد. استقبال شدید مردم به‌ویژه زنان از نمایش‌های مذهبی، همچنین تنگی و کوچکی فضای تکیه عباس‌آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید می‌کرد و کار اجرای شبیه‌گردانی را مختل می‌ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگتر و وسیع‌تری را طالب بود، از این رو ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس‌العماره، امری نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد.»

اگرچه تکیه دولت برای دوره خود معماری بی‌نظیری داشت، اما شکوه و شهرت آن را بیشتر باید به سبب اجرای مراسم سوگواری و تعزیه دانست که در دو نوبت بعدازظهر و شب در آن اجرا می‌شد. تماشاچیان زن پیرامون صفه مرکزی تکیه، و مردان پشت سر آنان روی پله‌ها قرار می‌گرفتند.

غرفه‌های طبقه اول تکیه به امرا، وزرا و دیگر بزرگان تعلق داشت. پیشکاران این افراد چندی قبل از آغاز ماه محرم به آماده کردن غرفه‌ها می‌پرداختند. آنان با انواع چلچراغ، دیوارکوب، قالیچه، شال‌های کشمیری، تابلوهای نفیس و دیگر اشیاء گرانبها غرفه‌ها را تزیین می‌کردند. ایوان بزرگ تکیه دولت توسط شاه و با انبوهی از چلچراغ‌ها، آیینه‌ها و تابلوهای مذهبی و تمثال متعلق به کاخ گلستان آراسته می‌شد.

به هنگام نمایش‌های شبانه تعزیه بر پلکان‌های روبه‌روی ایوان بزرگ، آیینه‌ها، شمعدان‌ها و دیگر وسایل روشنایی چیده می‌شد که روشنایی آنها فضایی رویایی در تکیه دولت ایجاد می‌کرد. غرفه‌های طبقه دوم و سوم تکیه دولت جایگاه شاه، زنان شاه و مهمان‌های آنان به‌شمار می‌آمد و برای حفاظت بهتر با پرده‌های زنبوری سبز یا مشکی پوشیده می‌شد. در ماه‌های عزاداری پارچه‌های سیاه که بر آنها آیات قرآن و ابیاتی از اشعار محتشم نوشته می‌شد، از دیوارهای تکیه دولت آویخته می‌شد. غرفه‌های تکیه به دو بخش تقسیم می‌شدند: در بخش جلو صاحب غرفه و مهمان‌ها، و در بخش عقب خدمه پذیرایی قرار می‌گرفتند.

تعزیه‌خوانی در عصر ناصری و در تکیه دولت به اوج شکوفایی خود نایل آمد اما پس از ناصرالدین شاه به مرور از اهمیت و شکوه آن کاسته شد و در پی آن تکیه دولت رو به ویرانی نهاد؛ به گونه‌ای که در دوران سلطنت مظفرالدین شاه به سبب در خطر بودن بنای تکیه مراسم تعزیه تا 1323ق (که بنا مجدداً تعمیر شد) در آن اجرا نشد. مراسم تعزیه در تکیه دولت تا اوایل سلطنت پهلوی اجرا می‌شد، اما شکوه و رونق دوران گذشته خود را از دست داده بود. در پی ممنوعیت عزاداری محرم و اجرای تعزیه در 1311ش تکیه دولت بیش از پیش متروک شد. تاریخ تخریب تکیه دولت به درستی دانسته نیست. گزارش‌های گوناگونی درباره واگذاری زمین آن در 1325ش یا 1327ش به بانک ملی که بعدها شعبه بازار آن بر همان زمین ساخته شد، وجود دارد. براساس عکس‌های هوایی سال 1335ش نیز محل تکیه به صورت گودالی مشاهده می‌شود.

اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات ناصرالدین شاه، در یادداشت‌های خود درباره تکیه دولت چنین نوشته‌ است: «تکیه دولت از بناهای بسیار عالی دولتی است که مدور و چهار طبقه ساخته شده و همه از آجر است. این تکیه از پنج فرسنگی تهران همچون کوه عظیمی در میان شهر پیداست و به جز این بنا، گنبدهای مساجد و غیره که بسیار مرتفع هستند، هیچ نمایان نیستند.»

ساموئل بنجامین، در کتاب «ایران و ایرانیان» مشاهدات خود را از تکیه دولت طی سال‌های 1300 تا 1303 هجری قمری که در ایران بود، چنین می‌نویسد: «موقعی که از کالسکه پیاده شدم، با کمال تعجب ساختمان استوانه‌ای شکل مجللی را در مقابل خود دیدم که به وسعت و بزرگی آمفی تئاتر «ورونا» بود و با آجر و سنگ به سبک بسیار زیبایی ساخته شده بود... ظاهراً معمار بزرگ این تکیه خواسته بود ثابت کند که نقشه یک ساختمان را طوری می‌توان طرح کرد که بدون دکوراسیون و تزئین هم ابهت و جلال خود را حفظ کند. ضمناً طوری تنوع در فرم و شکل غرفه‌های اطراف به کار برده بود که چشم را خسته نمی‌کرد. خود این تنوع زیبایی خاصی به تکیه می‌داد.

در حقیقت معمار هنرمند، نبوغ و استعداد ذاتی خود را در این ساختمان بی مانند نشان داده‌ است. غرفه‌هایی که برای شاه در نظر گرفته شده بود ارتفاع بیشتری داشت و بلندی سقف و سر در آن درست دو برابر غرفه‌های مجاور بود.... تردیدی ندارم که اگر این تکیه یا آمفی تئاتر به جای آجر، مانند آمفی تئاترهای روم قدیم از سنگ مرمر هم ساخته می‌شد، باز به هیچ وجه بر زیبایی و عظمت آن افزوده نمی‌شد. واقعاً توصیف زیبایی طاق‌ها و سردرهای هلالی شکل تکیه امکان پذیر نیست. ایرانی‌ها در حقیقت استاد این نوع معماری در جهان هستند. قطعی است که ایرانیان طاق‌های هلالی شکل را خیلی قبل از رومی‌ها می‌ساخته‌اند. رومی‌ها این سبک را از ایرانی‌ها تقلید کرده‌اند و با آنکه به طاق‌های هلالی شکل خود خیلی مباهات می‌کنند، با این حال هرگز کار آنها به زیبایی و اصالت کار ایرانیان نیست.»

 «کارلا سرنا» تنها زن جهانگرد خارجی است که در زمان سلطنت ناصرالدین شاه همراه زنان حرم از تکیه دولت دیدن کرده و شرح مفصلی در سفرنامه خود درباره آن نوشته است. این بانوی ایتالیایی درباره بازدید خود از تکیه دولت می‌نویسد: «من افتخار این را داشتم که از سوی اعلیحضرت برای تماشای تعزیه در جایگاه مخصوص همسر سوگلی شاه، که عنوان «ملکه ایران» را دارد دعوت شوم. آن روز نهمین قسمت واقعه کربلا (تاسوعا) به معرض نمایش گذاشته شده بود. ملکه به آن دلبستگی خاصی نشان می داد و جزئیات حوادث را می‌گفت برای من شرح بدهند و به نظر می رسید با موضوع نمایش آشنایی کامل دارد. او و سایر خانم‌های همراهش از تماشای تعزیه سخت متاثر شده بودند. همه آنها بر مصائبی که بر بزرگان دینشان گذشته است، به شدت اشک می‌ریختند...»

تعزیه‌خوانی در تکیه دولت تا پایان دوره قاجار برپا بود و استفاده از بنای آن نیز تا اوایل عصر پهلوی دوم تداوم داشت. از این جهت، در بسیاری از وقایع مربوط به اواخر عصر قاجار و اویل عصر پهلوی به نام تکیه دولت برمی‌خوریم. به عنوان نمونه پس از مرگ مظفرالدین شاه جسد وی در مراسم باشکوهی به آنجا حمل شد و تا انتقال آن به عتبات در همانجا بود.

تکیه دولت، پس از مشروطه با نفوذ و تاثیر فرهنگ و هنر غرب بر کشور و پیدایش تئاتر و نمایش جدید در ایران، ارزش و اهمیت پیشین خود را از دست داد. حتی گاهی مراسمی غیر از اجرای تعزیه نیز در آن برگزار شد، تکیه دولت، عظیم‌ترین نمایشخانه تاریخ ایران، سال‌ها متروک و نیمه مخروبه بود تا اینکه در سال 1325خورشیدی و به منظور ساخت بانک ملی شعبه بازار، آن را خراب کردند و بیشتر عرصه آن زیربنای بانک شد. در سال 1391 همزمان با اربعین حسینی 12 سند درباره سرنوشت «تکیه دولت» و علت تخریب آن در تالار اول حوضخانه کاخ گلستان به نمایش گذاشته شد. در یکی از این سندها قید شده قناتی که در زیر بنای تکیه دولت وجود داشته است باعث شده تا این بنا که مصالح آن از خشت بوده است خراب شود.

تکیه دولت را که اکنون اثری از آن به جا نمانده‌ است، می‌توان نماد تهران در عصر ناصری تلقی کرد و آن را از معدود بناهایی دانست که علاوه بر تاثیر بسزایی که در تاریخ تعزیه داشته‌ است، به عنوان یک شاهکار معماری عصر قاجار نیز مطرح بوده‌ است.

یکی از معدود آثار باقی‌مانده که توصیفی از وضعیت تکیه دولت در اختیار ما می‌گذارد، تابلوی تکیه دولت اثر کمال‌الملک است که نه تنها از لحاظ طرح و ترکیب و رنگ‌آمیزی اثری بدیع و شاهکاری نفیس است بلکه از آنجا که نشان‌دهنده طراحی و معماری یک بنای عظیم تاریخی است و بیان‌کننده مراسم پرجلال و شکوه تعزیه‌داری است.

منبع: ایبنا