معین فرهنگ / سید حمید حسنی

1402/4/13 ۰۹:۲۸

محمد معین، بنا به مستندترین قول و نیز تأیید خودِ ایشان، در نهم اردیبهشت ۱۲۹۷ هجری خورشیدی در محلة «زرجوب» در شهر رشت دیده به دنیا گشود. او نخستین فرزند شیخ ابوالقاسم طلعت، از روحانیان شهر رشت، بود.

 سیزدهم تیرماه، سالگرد درگذشت دکتر محمد معین

محمد معین، بنا به مستندترین قول و نیز تأیید خودِ ایشان، در نهم اردیبهشت ۱۲۹۷ هجری خورشیدی در محلة «زرجوب» در شهر رشت دیده به دنیا گشود. او نخستین فرزند شیخ ابوالقاسم طلعت، از روحانیان شهر رشت، بود. محمد، هنگامی که تنها سه سال داشت، مادر و پدرش را به‌فاصلة پنج روز بر اثر حصبه و در زمان شیوع این بیماری از دست داد. پس از درگذشت والدین، پدربزرگ پدری‌اش، شیخ محمدتقی معین‌العلما، که از روحانیان به‌نامِ شهر بود، حضانت و تربیت وی را بر عهده گرفت. بعدها، معین همواره پیشرفت علمی و معنوی خود را مدیون پدربزرگش می‌دانست. پدربزرگ مادری‌اش، شیخ محمد سعید، نیز از علما و مدرّسان علوم قدیمه بود.

معین از همان دوران کودکی تیزهوشیِ خود را نشان داد. او در سال ۱۳۰۴هجری خورشیدی وارد دبستان شد و دورة شش‌ساله را در دبستان اسلامی رشت در دو سال به پایان رساند. دورة اول متوسطه را در «دبیرستان نمره ۱رشت» به پایان برد و دورة دوم متوسطه را در رشتة ادبی در دبیرستان دارالفنون تهران به سرانجام رساند. در اوایل تحصیل در دبیرستان، صرف و نحو عربی و بخشی از علوم قدیمه را پیش پدربزرگش و نیز نزد سید مهدی رشت‌آبادی فراگرفت. در ۱۳۱۰در دانشسرای عالی در رشتة ادبیات و فلسفة علوم تربیتی آغاز به تحصیل کرد و در ۱۳۱۳، با نگارش پایان‌نامه‌ای به زبان فرانسه دربارة «لوکُنت دو لیل»(Leconte de Lisle)، شاعر فرانسوی سدة نوزدهم میلادی، به دریافت مدرک کارشناسی در رشتة ادبیات و فلسفه نایل آمد.

معین، پس از گذراندن دورة شش‌ماهة «دانشکده افسریِ احتیاط»، شش ماه نخستِ سال ۱۳۱۴را به خدمت افسری گذراند و در مهرماه همان سال در دبیرستان شاهپور اهواز به‌عنوان دبیر پذیرفته شد. پس از سه ماه، ریاست دانشسرای شبانه‌روزی اهواز به او تفویض شد و، درعین‌حال، عضویت تحقیق اوقاف و ریاست پیشاهنگی و تربیت‌بدنی استان ششمِ آن زمان را بر عهده گرفت. در همان دوران، از راه مکاتبه با آموزشگاه روان‌شناسی بروکسل، بلژیک، موفق به فراگیری روان‌شناسی عملی و دیگر شاخه‌های آن در آن هنگام ــ ازجمله خط‌شناسی، قیافه‌شناسی، و مغزشناسی ــ شد.

در سال ۱۳۱۸به تهران منتقل شد و، ضمن تصدی معاونت و سپس کفالت ادارة دانشسراها در وزارت فرهنگِ وقت، در دورة دکتریِ رشتة ادبیات فارسی در دانشگاه تهران ثبت‌نام کرد. مدتی پس از آن، با حفظ سِمَت، به دبیریِ دانشکدة ادبیات منصوب شد. معین در هفدهم شهریور ۱۳۲۱از پایان‌نامه دکتری خود با عنوان «مَزدیَسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی» به راهنمایی استاد ابراهیم پورداوود (۱۲۶۴-۱۳۴۷) با درجة «بسیار خوب» دفاع کرد. معین نخستین دکتر در این رشته در ایران است.

دکتر محمد معین، پس از دریافت مدرک دکتری، دانشیار و سپس استاد کرسی «تحقیق در متون ادبی» در دانشکدة ادبیات شد. استاد معین در همان سال با دوشیزه مهین امیرجاهد ازدواج کرد. نتیجة این ازدواج ۴فرزند است.

در ۱۳۲۴ با استاد علی‌اکبر دهخدا (۱۲۵۸-۱۳۳۴) آشنا شد و از آغاز سال ۱۳۲۵رسماً همکار دهخدا شد. در دی‌ماه ۱۳۳۴ «سازمان لغتنامه» از منزل شخصیِ آن شادروان به مجلس شورای ملی منتقل شد و بر اساس وصیت‌نامة دهخدا، معین به ریاست امور علمی آن سازمان منصوب شد. در اسفند ۱۳۳۶سازمان یادشده به دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران انتقال یافت و ریاست سازمان لغت‌نامه بر عهدة دکتر محمد معین گذاشته شد.

دکتر محمد معین در دو دهة ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰ به کشورهای بسیاری سفر کرد و در آن کشورها به ارائة سخنرانی پرداخت.

استاد معین نه‌تنها بر متون کهن فارسی تسلط داشت، بلکه با چند زبان ایرانیِ باستان و میانة ایرانی و نیز با چند زبان اروپایی به‌خوبی آشنا بود.

مرگ استاد معین غم‌انگیز بود. او، در نهم آذر ۱۳۴۵، پس از بازگشت از سفری علمی از ترکیه، در دفتر گروه زبان و ادبیات فارسی، از فرط خستگی و کم‌خوابی، بر زمین افتاد. او دچار سکتة مغزی شده بود و به اغما رفت. این عارضه باعث بستری شدنِ استاد به مدت بیش از چهار سال و نیم شد. افسوس که معالجه‌های مکرر اثر نکرد و عاقبت در سیزدهم تیرماه ۱۳۵۰ در بیمارستان فیروزگر تهران درگذشت. آرامگاه استاد در شهر آستانة اشرفیه در استان گیلان قرار دارد .

استاد معین، در زمینه‌های کاریِ خود، از پژوهشگران بسیار برجسته و ممتاز بود. برخی آثار پرشمار وی، در نوع خود و به‌ویژه در زمانة خود، کم‌نظیر و حتی بعضاً بی‌بدیل‌اند. آثار استاد معین، از کتاب و مقاله، پرشمار است. ازجملة کتاب‌های وی به این‌ها می‌توان اشاره کرد: روان‌شناسی تربیتی (ترجمه از عربی، ۱۳۱۶)، ستارة ناهید یا داستان خرداد و امرداد (به نثر و نظم، ۱۳۱۶)، حافظ شیرین‌سخن (جلد اول، ۱۳۱۹)، مَزدیَسنا و تأثیر آن در ادبیات پارسی (۱۳۲۶)، اسم مصدر [و] حاصل مصدر (۱۳۳۱)، چهارمقالة نظامی عروضی (۱۳۳۱)، برهان قاطع (تصحیح، در پنج مجلد، ۱۳۳۵)، بخشی از جوامع‌الحکایات و لوامع‌الرّوایات (تصحیح، ۱۳۳۵)، تاریخ ایران از آغاز تا اسلام (ترجمه از فرانسوی، ۱۳۳۶)، مفرد و جمع (۱۳۴۰)، فرهنگ فارسی (در شش مجلد، ۱۳۴۲-۱۳۵۰؛ چاپ کاملِ فرهنگ فارسی پس از درگذشت استاد به سامان رسید؛ اما بیشترِ بخش‌های این اثر از روی یادداشت‌های خودِ استاد تنظیم شد و به چاپ سپرده شد)، مجموعه‌مقالات (در دو مجلد، به کوشش دکتر مَهدخت مهین، دختر استاد، ۱۳۶۴ و ۱۳۶۷).

دکتر معین، در طول زندگی نسبتاً کوتاه خود، چندین نشان علمی دریافت کرد. این نکته هم گفتنی است که نیما یوشیج (۱۲۷۶-۱۳۳۸)، شاعر نامدار، در وصیت‌نامة خود، اختیار چاپ آثارش را به دکتر معین داد.

منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی