به یاد دکتر بهمن سرکاراتی، بزرگ‌مردی از آذربایجان / آمنه بیدگلی

1402/3/30 ۱۲:۵۵

دکتر بهمن سرکاراتی، استاد نامدار فرهنگ و زبان‌های باستانی، اسطوره‌شناس و اَوِستاشناس، شاهنامه‌پژوه شهیر و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسى، سرکاراتی در دوازدهم شهریورماه ۱۳۱۶ در تبریز متولّد شد.

دکتر بهمن سرکاراتی، استاد نامدار فرهنگ و زبان‌های باستانی، اسطوره‌شناس و اَوِستاشناس، شاهنامه‌پژوه شهیر و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسى، سرکاراتی در دوازدهم شهریورماه ۱۳۱۶ در تبریز متولّد شد. تحصیلات ابتدایی تا پایان دورۀ دبیرستان را در زادگاه خود گذراند. در سال ۱۳۳۶ش در رشتۀ زبان و ادبیات فارسى دانشگاه تبریز پذیرفته شد. او در این مقطع از محضر استادانی چون عبدالرّسول خیام‌پور، احمد ترجانی‌زاده، حسن قاضى طباطبایى، یحیى ماهیار نوّابى و منوچهر مرتضوى بهره‌مند شد. در سال ۱۳۳۹ش، با دریافت راتبۀ (بورسِ) تحصیلی، براى ادامۀ تحصیل، به انگلستان رفت و در رشتۀ زبان‌هاى ایرانى باستان و میانۀ «مدرسۀ مطالعات شرقى و افریقایى» دانشگاه لندن به ادامۀ تحصیل پرداخت. گرشویچ، بویس، بیوار، ویندفور و مکنزى ازجمله استادان او در این مقطع بودند. سرکاراتی در سال ۱۳۴۵ش، کارشناسى ارشد را به اتمام رساند. از طرف دانشگاه لندن به او پیشنهاد شد به عنوان عضو هیئت علمى، در «مدرسۀ مطالعات شرقى و افریقایى» همکاری کند و برای ادامۀ تحصیل در مقطع دکتری از راتبۀ تحصیلی برخوردار شود؛ ولی به دلیل تصادف شدید و انجام جرّاحی‌های متعدّد، ‌برای گذراندن دورۀ نقاهت مجبور شد به ایران بازگردد. پس از اتمام دورۀ نقاهت، مسئولان دانشگاه تبریز از او برای تدریس در دانشگاه دعوت کردند و او پذیرفت. سرکاراتی در سال ۱۳۴۶ش در دانشگاه تبریز استخدام شد. او هم‌زمان به تحصیل در مقطع دکترى گروه «زبان‌شناسى و زبان‌هاى باستانى» دانشگاه تهران پرداخت و در سال ۱۳۴۹ش با دفاع از رسالۀ خود با عنوان «بررسى سه سرودِ گاهانى، یسن ۲۸ و ۲۹ و ۳۰»، به راهنمایى ماهیار نوّابى، به دریافت درجۀ دکتری نائل آمد. سرکاراتی در سال ۱۳۵۱ش به مرتبۀ «دانشیاری» ارتقا یافت.

او در ۱۳۵۲ با استفاده از فرصت مطالعاتی به اروپا رفت و در انگلستان به پژوهش پرداخت. سرکاراتی در سال ۱۳۵۴ برندۀ نخستین جایزۀ علمی ادبیات و علوم انسانی در دانشگاه تبریز شد. در سال ۱۳۶۱ به مرتبۀ استادی ارتقا یافت. در ۱۳۶۵ به دعوت بخش زبان‌های خارجی دانشگاه توکیو برای تدریس به ژاپن رفت.

بهمن سرکاراتی در سال ۱۳۶۷ با همکاری همسر خود، ‌دکتر مهری باقری، گروه آموزشی «فرهنگ و زبان‌های باستانی» را در دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز تأسیس کرد. سرکاراتی در سال ۱۳۸۷ از دانشگاه تبریز بازنشسته شد.

ازجمله مسئولیّت‌های مهمّ علمی و اجرایی دکتر بهمن سرکاراتی می‌توان به این موارد اشاره کرد: عضویّت پیوستۀ فرهنگستان زبان و ادب فارسی (از سال ۱۳۷۰ش)، مدیریّت گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی فرهنگستان زبان وادب فارسی (از۱۳۷۱ش)، معاونت پژوهشی فرهنگستان زبان وادب فارسی (۱۳۷۶)، عضویّت در هیئت امنای بنیاد ایران‌شناسی(۱۳۷۶ش)، مدیریّت گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی دانشگاه تبریز، عضویّت در کمیتۀ مرکزی کنگرۀ سالانۀ تحقیقات ایرانی و عضویّت در شوراى علمى مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامى.

بهمن سرکاراتی  پس از تحمّل یک دورۀ طولانی بیمارى طاقت‌فرسا در بیست‌و‌نهم خردادماه ۱۳۹۲ در هفتادوشش سالگى چشم از جهان فروبست و در وادى رحمت تبریز به خاک سپرده شد.

ازجمله آثار او می‌توان به این موارد اشاره کرد:

ترجمۀ کتاب کارنامۀ شاهان در روایات ایران باستان (تبریز ۱۳۵۰)

ترجمۀ کتاب  اسطورۀ بازگشت جاودانه اثر میرچا الیاده (تهران ۱۳۷۸ )؛

ترجمۀ کتاب دین ایرانى بر پایه متن‌هاى کهن یونانى اثر امیل بنونیست (تبریز۱۳۵۰ش)؛

اوستا از دیدگاه هنر نو (ترجمۀ بخش‌هایی از اوستا، تهران ۱۳۵۷ش)؛

کارنامۀ شاهان در روایات ایران باستان (تبریز ۱۳۵۰).

او مقالات متعدّدی در مجلّات معتبر منتشر کرد که تعدادی از این مقالات در کتاب سایه‌های شکارشده گردآوری و منتشر شده است (مقالات پژوهشی سرکاراتی در حوزه‌های تخصّصی اسطوره‌شناسی، شاهنامه‌شناسی و زبان‌شناسی تاریخی، تهران ۱۳۷۸ش)؛

سرکاراتی در ترجمۀ آثار با مقدمه‌ها و یادداشت‌های تکمیلی و تعلیقات و حواشی خود بر غنای آنها افزوده است. او همچنین فهرستی از منابع موثّق و معتبر در موضوع هر ترجمه به دست داده که برای پژوهشگران این رشته بسیار سودمند است.

از دید صاحب‌نظران نوشته‌های سرکاراتى از نمایان‌ترین مصادیق عبارت «کم‌گویى و گزیده‌گویى» در عرصۀ مطالعات ایرانى است. در هر نوشته‌اش که با تأمّل و تفحّص تامّ و ارجاعات دقیق مى‌نگاشت، نکات و مطالبى جدید بود و بر همین اساس ارزش و اعتبار و سندیّت اکثر مقالات او، پس از گذشت ده‌ها سال، همچنان باقى است و ایران‌شناسان و مستشرقان در تحقیقات خود به آنها استناد می‌کنند. آثار قلمى او را دارای چند ویژگی شاخص و اساسى دانسته‌اند: نثر و انشاى سلیس، فصیح و دلنشین؛ محتواى پُرمایه؛ روشمندی و ساختار درست و استوار؛ طرح نکات و فرضیّات نو؛ اجتهاد و استقلال در نظریه‌پردازی؛ کثرت پی‌نوشت‌ها و ارجاعات و مآخذ به چند زبان بین‌المللی.

آرای سرکاراتی در زمینۀ درزمینۀ زبان‌هاى ایرانى، از جمله اوستایى، فارسى باستان، فارسى میانه و پارتى، به ویژه در بخش «متقدّم» یا «گاهانى» اوستا از مراجع دست اول ایران‌شناسان و مستشرقان محسوب می‌شود. او همچنین از در زمینۀ اسطوره‌شناسى و ادبیات باستانىِ ایران از صاحب‌نظران برجسته به شمار می‌آید.

در سال۱۳۸۷ به مناسبت هفتاد سالگی او جشن‌نامه‌ای با عنوان آفتابی در میان سایه‌ای، به همّت سجاد آیدنلو و علیرضا مظفری، منتشر شد.

پس از تحریر:

برای هر یک از ما یادآوری روزهای آغازین کارمان توأم با خاطراتی شیرین و گاه تلخ است. بیست و‌ دو سال پیش از این، به عنوان مسئول دفتر دکتر بهمن سرکاراتی در فرهنگستان زبان و ادب فارسی  مشغول به کار شدم. ایشان در آن زمان هم مدیر گروه فرهنگ و زبان‌های باستانی بودند، هم معاون علمی و پژوهشی و هم مدیر نشر آثار فرهنگستان زبان و ادب فارسی. هفته‌ای سه روز از شنبه تا دوشنبه تهران بودند و هر دوشنبه بعد از ظهر پرواز داشتند به تبریز. در بدو امر، جذبه و جدیّت ایشان مرا کمی ترسانیده بود ولی هرچه می‌گذشت به ارزش‌های اخلاقی ایشان بیشتر پی می‌بردم و از اینکه در خدمت چنین انسان بزرگی هستم به خود می‌بالیدم. گاه به دلیل بی‌تجربگی اشتباهی از من سر می‌زد و انتظار برخورد جدّی از ایشان داشتم. برخورد ایشان امّا، پدرانه و مشفقانه بود.

پس از مدت کوتاهی کار اجرایی به دلیل علاقه به کار پژوهشی از ایشان خواهش کردم موافقت کنند در بخش پژوهشی فعّالیّت کنم؛ دستور دادند در روزهایی که ایشان تبریز هستند من با واحد نشر آثار، در بخش ویرایش، همکاری کنم. موافقت ایشان و لطفی که به من داشتند زمینه‌ساز فعّالیتّ‌های پژوهشی من در فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد. با اینکه مدّت کوتاهی در خدمت مرحوم سرکاراتی بودم، همواره  نسبت به ایشان احساس دین می‌کنم.

منبع: فرهنگستان زبان و ادب فارسی