آنچه امروز می‌توان از نظامی آموخت / مهدی نجفی

1401/12/22 ۱۲:۱۱

حکیم نظامی آموزه‌های فراوانی برای جهان امروز دارد و با ره بردن به کُنه اشعار او، می‌توان اندکی بر زخم‌های ناشی از بحران‌های انسانی امروز، مرهم گذاشت.

مرهمِ نظامی

حکیم نظامی بزم نامه سرای بزرگ حوزه‌ تمدّنی ایران در قرن ششم هجری است که شاهکار او، خمسه یا پنج گنج (مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر و اسکندرنامه) آفاق را درنوردیده و به بسیاری از زبان‌های دنیا ترجمه شده است.

نظامی را پیشوای ادبیات بزمی (تغزلی) در ادب فارسی دانسته‌اند؛ هر چند در شعر تمثیلی و حکمی نیز زبانزد خاص و عام است و قلم و بیان توانمند و رشک برانگیزی دارد. با این که حکیم در عرصه ادبیات تغزلی و بزمی سخنوری یگانه و به تعبیری بی همتاست؛ اما ساحت خردورزانه و تعلیمی اشعار او و سخن پردازی هنرمندانه و پرشگرد او در پروراندن معانی و خلق اشعار حکمی و انسانی خاصه در مثنوی مخزن الاسرار، این شاعر ایرانی را در زمره مهم‌ترین سخنورانی قرار می‌دهد که پیامی نو برای انسان امروز دارند. یکی از مهم‌ترین درس‌های نظامی برای جهان امروز، پاسداشت کرامت انسانی در گردونه هستی و نفی خشونت و دعوت به نیکی، صلح و آرامش است.

این حکیم فرزانه، در آثارش به تزکیه‌ نفس و تهذیب اخلاق می‌پردازد و تعالیمش سراسر بر بنیاد راستی و دوستی و توجه به «دیگری» استوار است. از این رو جهان امروز از حکمت این حکیم بی نیاز نیست و همین، تناظر آموزه‌های او را با نیازهای معنوی انسان امروز روشن می‌سازد.

انسان مدرن امروز، در اثر سلطه همه جانبه علمی و اقتصادی بر کره خاکی، چنان در سرخوشی فرو رفته است که آن‌چه زندگی گذشته‌اش را معنادار کرده به کلی از اندوخته ذهنش فرو ریخته است. عواملی چون خشونت افسارگسیخته، عصبیت‌های نژادی، حاکمیت سود و سرمایه، خودخواهی و فردگرایی؛ علل اصلی این معضلات و بحران‌ها هستند. حکیم نظامی آموزه‌های فراوانی برای جهان امروز دارد و با ره بردن به کُنه اشعار او، می‌توان اندکی بر زخم‌های ناشی از بحران‌های انسانی امروز، مرهم گذاشت. اگر انسان امروز، به آموزه‌های تربیتی و معنوی بزرگانی چون نظامی عمل کند، آن‌چه برای تمامیت و کمال طلبی روح سزاوار است می‌تواند در پژواک کلام این حکیم فرزانه قابل جست‌وجو باشد.

حکیم نظامی در «خسرو و شیرین»، چنین به زیبایی منادی مهرورزی و مداراگری و نفی خشونت می‌شود: مدارا کن که خوی چرخ تند است/ به همت رو که پای عمر کند است

آری قرن‌ها پیش از آنکه جان لاک، فیلسوف تجربه گرای انگلیسی در اواخر قرن هفدهم، درباب مدارا و آزادی و گفت‌وگو دادِ سخن سر دهد، حکیم نظامی همگان را به رعایت این اصل مهم انسانی فراخوانده بود!

نظامی در آثارش حتی در منظومه تغزلی لیلی و مجنون، هیچگاه از جاده عفاف و راستی پا بیرون نمی‌گذارد و مطلقاً وارد قلمرو اقوال سخیف نمی‌شود و همه داستان را در عالی‌ترین سطح بیان می‌کند. او به مقامی رسید که توانست در پنج گنج خود با جامعیتی مثال زدنی در حوزه انسان شناسی، به تحلیل عوامل و موانع آرامش روحی بشر بپردازد.

حکیم نظامی از معدود سخنورانی است که هم در زمان حیاتش به شهرتی وافر دست پیدا کرد و هم پس از درگذشتش. دامنه‌ تأثیر حکیم نظامی بر هم‌عصران خود و شاعران بعدتر، تا به امروز نیز کشیده شده است. در بیان جایگاه ممتاز نظامی همین کافی است که اشاره شود شاعر بزرگی همچون حافظ در مقطع یکی از غزل‌های خود، از حکیم نظامی نام می‌برد و در ضمن تشبیه اشعار نظامی به رشته مروارید آبدار، در مقام تفاخر اشعار برجسته و لطیف خود را با اشعار این شاعر قابل مقایسه می‌داند: چو سلک در خوشاب است شعر نغز تو حافظ/ که گاه لطف سبق می‌برد ز نظم نظامی

نه تنها حافظ که بسیاری از شاعرانِ پس از نظامی از جمله امیر خسرو دهلوی، خواجوی کرمانی، جامی، هاتفی، وحشی بافقی، عرفی، مکتبی، فیضی فیاضی، اشرف مراغی، آذر بیگدلی، هلالی جغتایی، مولانا هاشمی کرمانی، مولانا نویدی شیرازی و بسیاری دیگر؛ از دامنه این تأثیرات برکنار نبوده‌اند و تحت تأثیر او و ترکیب‌های زیبا و دل نشین و تخیل باریک اندیشانه و جادویی اش قرار داشته‌اند.

اما فقط مشرق زمین نیست که از جادو سخن جهان، حکیم نظامی، الهام و تأثیر پذیرفته است. اروپا نیز از اندیشه‌های سترگ نظامی و اشعار متحیرکننده او بهره‌های فراوان برده است. فرانسوی‌ها نخستین اروپایی‌ها هستند که در اواسط سده هفدهم میلادی با اشعار نظامی آشنا شدند و تلاش کردند شرح زندگی و برگزیده آثار او را به خوانندگان اروپایی معرفی کنند. در سال ۱۸۲۹ میلادی فرانسوا برنارد کارموی، بخش‌هایی از «اسکندرنامه» را به زبان فرانسوی ترجمه و منتشر کرد. پس از آن بود که نمایشنامه‌های بسیاری بر اساس آثار نظامی در فرانسه نوشته شد. همچنین انگلیسی‌ها و آلمانی‌ها اول بار در قرن هجدهم و اوایل سده نوزدهم با نظامی و اشعار او آشنا شدند.

آلمانی‌ها در سال ۱۸۰۹ اقدام به ترجمه آثار نظامی کردند و این شاعر ایرانی خصوصاً بر نمایشنامه نویسی و موسیقی آلمان تأثیر بسزایی از خود باقی گذاشت.

تردیدی نیست که باید به نسل امروز آموخت که چگونه از هزار سال قبل بزرگانی چون فردوسی و نظامی و عطار و مولانا و سعدی و حافظ، بهترین متن‌های ادبی و حکمی و عرفانی را خلق کردند که در درون آنها موسیقی، تصویر، انسانیت، معرفت و جهان بینی نوین موج می زند. از این نگاه، شایسته است در مدارس ما از همان بدو تحصیل و آموزش دروس ابتدایی، اشعار حکیم نظامی جایی شایسته در کتاب‌های درسی داشته باشد. چه بسا از این طریق از شدت ضربه‌های ویرانگری که در اثر نشنیدن و یا دوری و عمل نکردن به گفتار عمیق و سراسر اخلاقی حکمایی چون نظامی بر پیکره این جامعه وارد می‌شود، کاست یا این ضربات را به کل بی اثر و خنثی کرد.

نظامی شاعری وطن دوست است. او در هفت پیکر وطن دوستی خود را چنین بیان می‌کند: «همه عالم تن است و ایران دل / نیست گوینده زین قیاس خجل چون که ایران دل زمین باشد /دل ز تن به بود یقین باشد»

اگر بخواهیم نگرشی سازه‌انگارانه به هویت ملی در ایران بیاندازیم با چهار مؤلفه شکل دهنده هویت ملی یعنی ارزش‌های ﻣﻠـﻲ، ارزش‌های دﻳﻨـﻲ، ارزش‌های اجتماعی و ارزش‌های اﻧﺴﺎﻧﻲ رو به رو هستیم. آنچه هویت ایرانی را تداوم بخشیده و می‌بخشد، زبان فارسی است و هویت ملی ایران بر بنیاد تاریخ، دین و زبان فارسی استوار است. از این نگاه، می‌توان تأثیر نظامی را در ارتقا و غنای زبان فارسی، بی‌همتا دانست. هر چند در سال‌های گذشته، تعدادی از کشورها درصدد گرامیداشتِ توام با از آنِ خود کردنِ این شاعر با روش‌های محیرالعقول برآمده‌اند؛ اما آنچه اهمیت دارد، این است که این حکیم فرزانه به عنوان شاعری متعلق به ایران عزیز و زبان شیرین پارسی است و باید در همین قالب به جهان معرفی شود. فراموش نمی‌کنیم که نظامی در منظومه‌های غنایی و داستانی خود با استادی و چیره دستی تمام توانسته است فرهنگ ایرانی را زنده و پویا نگاه دارد.

به امید بهره‌مندی هرچه فزون‌تر از گنجینه ارزشمند سخنان و اندیشه‌های حکیم نظامی؛ ۲۱ اسفند، یادْروزِ او را به دوستداران و شیفتگان زبان و ادب فارسی و برگزارکنندگان هفته بزرگداشت حکیم نظامی تبریک می گویم. در پایان آرزومندم در مسیر معرفی هرچه بیشترِ میراث بی‌بدیلش به جهانیان، کوشا باشیم.

منبع: ایسنا