حکیم نظامی با بن‌مایه عاشقانه به ساحتِ شاعری وارد شد

1401/12/2 ۱۳:۴۸

محمود شالوئی در نخستین نشست از سلسله نشست‌ها و برنامه‌های رویداد ملی و بین‌المللی بزرگداشت حکیم نظامی گفت: نظامی با عشق شاعر نشد بلکه با این بن‌مایه وارد شعر شد و البته توقف هم نکرد و سیر والاتری را پیمود.

نشست علمی «جستارهایی در باب ذهن، زبان و ‌تخیل نظامی» به همت گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا (س) و با همکاری انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دوشنبه (یکم اسفندماه) در تالار دکتر تورانی این دانشگاه برگزار شد.

در این نشست که با حضور جمع زیادی از استادان، دانشجویان و علاقه‌مندان به زبان و ادب فارسی برگزار شد، محمود شالوئی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، محبوبه مباشری، رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا (س)، مجید هوشنگی، استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا (س)، مریم حسینی، عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا (س)، مهدی نیک‌منش، دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا (س)، نسرین فقیه‌ملک‌مرزبان، عضو هیأت علمی دانشگاه الزهرا (س) و فاطمه صانعی، دانش‌آموخته زبان و ادب فارسی در دانشگاه الزهرا (س) به ایراد سخن پرداختند.

محمود شالوئی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در ابتدای این نشست ضمن تقدیر از مدیریت دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا (س) برای برگزاری این نشست گفت: اگر چه که در تقویم ملی ایران روز بیست‌ویکم اسفندماه به نام حکیم نظامی نامگذاری شده است؛ اما از سال گذشته، ستادی برای تجلیل از این حکیم پارسی شکل گرفت و ترجیح داده شد که روز بزرگداشت به هفته گرامیداشت تبدیل شود و اکنون نیز هفته، به ماه تسری یافته و از آغاز اسفندماه برنامه‌های ستاد آغاز شده است. این برنامه‌ها در تهران و در استان‌ها و در خارج از کشور در کلیه نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران با جدیت آغاز شده است.

او در ادامه سخنان خود گفت: از قرن دوم هجری شاهد نوعی تحول و تطور در نگاه عمیق و حکیمانه و منبعث از آموزه‌های دینی و معنوی هستیم. اگرچه در قرن اول و در گرماگرم نزول قرآن و اندیشه‌های تابناک دینی قرار داشتیم؛ اما از قرن دوم هجری این اندیشه‌ها تحول یافتند؛ چرا که با نهضت ترجمه و ترجمه برخی از متون، این متن‌ها با آموزه‌های دینی به شدت درهم آمیختند و از میان آنها اندیشه‌های جدیدی به وجود آمد که بیشتر سمت و سوی عرفانی داشت و البته عارفان نیز در این دوره کارکردهای باطنی را صورت ظاهری بخشیدند.

شالوئی اضافه کرد: در ادامه از قرون پنجم تا نهم قمری دوره‌ای را داریم که در این دوره حکمت و عرفان و ادبیات با هم ترکیب شدند و طرحی نو را درافکندند. یکی از فحول افراد این دوره بعد از حکیم سنایی، حکیم نظامی است.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تصریح کرد: یکی از ویژگی‌های حکیم نظامی این است که یک تجربه عاشقانه با همسرش آفاق را پشت سر گذاشت و با پیشینه عاشقانه نگاه جدیدی را ارائه کرد و با عنایت به مباحث عاشقانه وارد عرصه شعر شد که از جمله مهمترین آنها ماجراهای خسرو شیرین و شیرین و فرهاد است؛ البته نظامی با عشق شاعر نشد بلکه با این بن‌مایه وارد شعر شد و البته توقف هم نکرد و سیر والاتری را پیمود و چنان که خود می‌گوید: «خداوندا در توفیق بگشای/ نظامی را ره تحقیق بنمای.» البته نگاه او به پیرامون خویش هم متفاوت بود که به خوبی این تفاوت در اشعار او نیز هویداست.

شالوئی در بخش پایانی سخنانی خود با تقدیر از دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا (س) برای برگزاری این نشست علمی و فرهنگی گفت: نظامی شاعری است که جز با حکایت‌های «خسرو و شیرین» یا «لیلی و مجنون» شناخته نشده است و در میان پارسی‌زبانان نیز آنچنان که باید مورد عنایت نیست. علت اینکه ستاد بزرگداشت حکیم نظامی نیز تشکیل شد این است که در ایران و جهان او را بهتر بشناسانیم. حکیم نظامی در قلمرو فرهنگی تمدن ایران بزرگ زیست کرده و زیباترین اشعار خویش را به زبان فارسی سروده است. ضروری است، این حکیم پارسی بیشتر و بهتر مورد توجه و تقدیر قرار گیرد و شعر و اندیشه او در سپهر فرهنگی ایران و جهان در سطح وسیعتری معرفی شود.

نبوغ و قدرتِ تخیل نظامی

در ادامه محبوبه مباشری با موضوع «گفتاری درباب تخیل و زبان نظامی در خسرو و شیرین» به ایراد سخن پرداخت و گفت: در حوزه تصاویر ذهنی، کلام و نوشتار، نویسنده یا شاعر در قالب یک متن یا مثنوی با نیروی تخیل، نیروهای بصری را کنار هم می گذرد و آنچه از متن او برای دیگران حاصل می شود، نوعی بیداری بالعرض را به ارمغان می آورد. همه اینها به مدد نیروی تخیل است و شاعر و هنرمند با قدرت تخیل از یکنواختی و تکراری بودند رهایی می‌یابد.

او در بخش دیگری از سخنان خود گفت: در میان شاعران پارسی‌گویِ داستان‌سرا، حکیم نظامی در نوع خود بی‌نظیر است. او به مدد جادوی نبوغ و تخیل شگرف خویش و با استفاده از صعود ذهنی، تابلویی را منتقش می‌کند که به نمایش صحنه‌های زنده منجر می‌شود. در خسرو و شیرین قدرت تصویرسازی او بسیار مهم است. نظامی قرابت زیبایی را میان خوب دیدن و توسعه سایر حواس به کلام و رنگ به مدد نیروی تخیل ایجاد کرده است.

 رئیس دانشکده ادبیات دانشگاه الزهرا (س) تأکید کرد: نظامی هنرمندی است که در تشخص بخشیدن به سخنان رنگین نیز بی‌همتاست. او به ترکیبات جدید توجه دارد و لذا تشخص شعری او بخصوص در خسرو شیرین قابل توجه است. نظامی هیچ وقت از سخن پیشینیان گرته‌برداری نکرد و توصیفات او در بالاترین سطح از تنوع و عدم تکرار است.

تحلیل روان کاوانه از داستان  لیلی و مجنون

مجید هوشنگی دیگر سخنران این برنامه بود که با موضوع «تحلیل روان کاوانه از قصه لیلی و مجنون» به ایراد سخن پرداخت. او طی سخنانی گفت: نظام روابط عاشقانه در تاریخ ادبیات بسیار متکثر است و نمادهای مختلفی چون شیرین و فرهاد و خسرو و شیرین در آن به چشم می‌خورد؛ اما بیشتر عنصر عشق با داستان لیلی و مجنون به ذهن متبادر می‌شود؛ البته در این امر تا حدودی سنت‌های ادبی موثرند و اینکه شخصیت مجنون به نوعی حاکی از شیدایی یک شخص عاشق است.

وی افزود: از منظر روانکاوانه، ما رویکردهای مختلفی داریم که یکی از این رویکردها موضوعات انسانی و مفاهیمی است که انسان‌ها با آن مواجه هستند. استرس، تنهایی و البته مقوله عشق از این جمله‌اند. «استرنبرگ» روانشناس آمریکایی در مقاله‌ای به‌عنوان «مثلث عشق»، ارتباط انسان‌ها را در سه حوزه بررسی می‌کند. یک: شور و اشتیاق یا عشق در یک نگاه که معطوف به علائم فیزیکی است. دو: عنصر صمیمیت. سه: تصمیم آنجا که عاشق به معشوق متعهد می‌شود. اگر این سه عنصر در عاشق وجود داشته باشد، عشق او جنبه آرمانی پیدا می‌کند.

استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا (س) تأکید کرد: بسامد استناد به عشق در «خسرو و شیرین» از سوی فرهاد 70 درصد بیشتر از شیرین است. یعنی فرهاد در روایت نظامی اولویت دارد؛ اما در «لیلی و مجنون» هر دو برجسته‌اند و توازن رابطه عاشقانه لیلی و مجنون با هم کاملاً آشکار است. از این رو، به عنوان الگوی عشق و عاشقی در ادب فارسی مطرح هستند. در داستان لیلی و مجنون، هر دو عشق آرمانی دارند و هردو به این الگوی صحیح دست یافته‌اند. البته مراتب دیگری از عشق هم به تدریج در این رابطه آشکار می‌شود.  

دست‌نویس‌هایی از خمسه نظامی

در ادامه این نشست مریم حسینی با عنوان «معرفی کتاب خمسه نظامی، توصیف و تحلیل دست‌نویس‌های کتابخانه ملی فرانسه» سخنرانی کرد و گفت:حکیم نظامی را باید به عنوان نقطه عطف ادبیات و هنر دانست که موجب زایش آثار فراوانی در حوزه مینیاتور و خطاطی هم شده است.

این عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا (س) ادامه داد: حجم بالای مطالعات و تحقیقات روی شعر و اندیشه حکیم نظامی حاکی از آن است که نگاره‌ها و دست‌نویس‌های فراوانی بر اساس آثار او شکل گرفته که متأسفانه مجموعه منسجمی از این دست‌نویس‌های دارای نگاره در ایران موجود نیست، درحالی که در خارج از کشور درباره این دست‌نویس‌ها، پژوهش‌های فراوانی انجام شده و در حال انجام است.

وی تصریح کرد: خمسه شاه طهماسبی و خمسه دست‌نویس کتابخانه ملی پاریس از جمله این نسخه‌های بسیار مهم هستند که خوشبختانه در ایران از سوی فرهنگستان هنر و مرکز نشر میراث مکتوب منتشر شده‌اند.

نظامی در سلوک شعر

مهدی نیک‌منش نیز در این نشست با موضوع «نظامی در سلوک شعر» به ایراد سخن پرداخت. او در ابتدا گفت: زبان فارسی با پیشینه و قدرتی که دارد همچنان خود را محفوظ نگه داشته و این توانایی را دارد که در مقابل هجمه‌ها از خود حفاظت کند. ما باید تلاش کنیم در موقعیت‌هایی که هستیم تا حد ممکن از جایگاه زبان و ادب فارسی محافظت و حراست کنیم.

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا (س) در بخش دیگری از سخنان خود گفت: نظامی تاکید می‌کند که سخن باید مکتوب شود و اگر نشود همانند بادی است که می‌رود و دیگر باقی نمی‌ماند. از این رو بسیار شایسته است که متن سخنرانی‌های این جلسه نیز در آینده مکتوب و در اختیار علاقه‌مندان قرار گیرد.

نیک‌منش در ادامه به محتوای کتاب «مخزن الاسرار» اشاره کرد و افزود: کتاب «مخزن الاسرار» نظامی همچنان دستمایه گفت‌وگوهای بسیاری است که پر گفت‌وگوترین بخش آن مقدمه این اثر است و در مقالات و گزیده‌ها نیز بسیار مورد توجه قرار گرفته است. مناجات‌های نظامی، نعت پیامبر، معراج، نعت چهارگانه و بعد از آن سخن از کسی می‌آید که کتاب به او تقدیم شده است. در بخش دوم درباره اهمیت سخن منظوم حرف می‌زند و در بخش سوم 20 مقاله است که تنه اصلی کتاب را تشکیل می‌دهد و به لحاظ ساختاری البته منظم نیست؛ یعنی موضوعات مقالات بیست‌گانه پیوسته نیستند و یکی از دلایل دیگری بیرون نیامده‌اند.

وی ادامه داد: نظامی در این اثر بیش از هر چیزی قصد خود از شاعر شدن را می‌گوید. بعد از فضیلت سخن می‌گوید که اولین فضیلت آن آفرینش سخن و تقدم سخن بر اندیشه است. سپس توصیف شب و خلوت دل را می‌آورد و ما اینجا با چهره کسی مواجه هستیم که اهل خلوت است و همانند ناصرخسرو و سنایی نیست؛ اما در ادامه زندگی به مسیر شعر کشیده می‌شود؛ اما هرگز به هیچ درباری نمی‌رود و صرفا اثر منظوم خود را می‌نگارد.

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا (س) در پایان تصریح کرد: نظامی با یک سلوک خاصی به سمت شعر می‌رود و این آغازی برای شاعر شدن اوست. گویی حکیم نظامی زندگی وارونه‌ای داشته است، یعنی ابتدا گرایش عارفانه پیدا کرده و سپس به امور عاشقانه پرداخته است.

حکیم نظامی و تولید احساس

نسرین فقیه‌ملک‌مرزبان سخنران پایانی این نشست بود که با عنوان «تحلیل هندسی در هفت پیکر» به ایراد سخن پرداخت. او اظهار کرد: نظامی شاعری است که از نظر زیبایی‌شناسی ناگفته‌های فراوانی درباره‌اش وجود دارد. نظامی در حقیقت «تولید احساس» کرده است که این امر در عناصر و مولفه‌های مختلفی رخ داده که یکی از آنها بحث انسجام است که با تخیل در ادبیات ارتباط دارد.

وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: باهوش‌ترین افراد، آنهایی هستند که تخیل قوی دارند و جهان را با همین تخیل پیش می‌برند. با این توضیح حکیم نظامی هم توانست جهانی را پیش ببرد و مفاهیم زیبایی را با قدرت تخیل خویش به تصویر بکشد.

این عضو هیئت علمی دانشگاه الزهرا (س) تأکید کرد: حکیم نظامی و هندسه متون او و آنچه که خلق کرده است، چه در گذشته و چه امروز مورد استقبال فراوان پژوهشگران و علاقه‌مندان به زبان و ادب فارسی قرار گرفته است.

در پایان این نشست فاطمه صانعی از دانش‌آموختگان زبان و ادب فارسی دانشگاه الزهرا (س) نیز مقاله کوتاهی را درباب شعر و اندیشه حکیم نظامی ارائه کرد و سپیده یگانه، استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه الزهرا (س) نیز قطعه شعری را برای شرکت‌کنندگان قرائت کرد.

گفتنی است نشست علمی «جستارهایی در باب ذهن، زبان و ‌تخیل نظامی» نخستین نشست از سلسله نشست‌ها و برنامه‌های رویداد ملی و بین‌المللی بزرگداشت حکیم نظامی شاعر پارسی قرن ششم هجری است که از یکم تا پایان اسفندماه 1401 در سراسر کشور و نمایندگی‌های فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در خارج از کشور برگزار خواهد شد.

منبع: ایبنا