کتاب‌های اهدایی سید صادق طباطبایی به کتابخانه مجلس

1401/3/25 ۱۳:۱۵

مجموعه‌ای از سید محمد صادق طباطبایی به کتابخانه مجلس اهدا شده است. در گزارش زیر نیم نگاهی به مجموعه اهدایی او شده است.

مجموعه‌هایی که توسط شخصیت‌های فرهنگی، علمی و سیاسی یا وابستگان آنها به کتابخانه اهداء شده، از جمله نفایس کتابخانه مجلس است. در این مجال نیم نگاهی به زندگانی مرحوم سید محمد صادق طباطبائی و برخی از منابع مجموعه چاپی اهدایی او به کتابخانه مجلس شده است.

در بین کتب اهدایی مرحوم طباطبائی به کتابخانه مجلس، می‌توان به‌طور شاخص از کتاب‌های زیر نام برد:

صراح اللغه یا الصراح من الصحاح

این کتاب چاپ سنگی و به زبان فارسی و به سال 1286ق=1248 اثر ابوالفضل محمد بن عمر بن خالد مشهور به جمال قرشی (قرن هشتم) است.

صراح اللغه، گزیده و خلاصه‌ای است از کتاب صحاح اللغه جوهری که در آن مفردات لغت، ترجمه به فارسی شده. از اشعار مورد استشهاد، ابیات کمی نقل و بقیه ابیات که مورد استناد نبوده، حذف شده، اما امثال و آیات و آثار مورد استشهاد در متن صحاح، به تمامی در آن ذکر شده است. ترتیب مطالب این کتاب با روش همان کتاب صحاح و به ترتیب حرف آخر کلمه در هر باب و حروف آغاز کلمه‌ها در فصول هر باب است. در پایان آن بعضی لغات فارسی مشکل از کتاب (برهان) توضیح داده شده است.

اقرب الموارد یا اقرب الموارد فی فصح العربیه و الشوارد

این کتاب چاپ سربی اثر سعید الخوری الشرتونی اللبنانی است که در بیروت، مطبعه مرسلی الیسوعیه در سال 1889- 1893 به چاپ رسیده است.

اقرب الموارد، فرهنگ واژگان عربی به عربی است که به حسب حروف الفبا و بر اساس حرف نخست ریشه ی هر واژه مرتب شده است.

مؤلف در مقدمه کتاب تصریح می‌کند که از واژه‌نامه‌های مشهور پیش از خود متاثر و کار خود را بر قاموس فیروز آبادی پی نهاده است.

بخش دوم این اثر در واژگان نو ساخته و اعلام است. این کتاب ذیلی هم دارد که به استدراک مطالب دو مجلد پیشین پرداخته و در مجلدی جداگانه به چاپ رسیده است.

برهان قاطع یا البرهان القاطع فی شرح المختصر النافع

کتابی است چاپ سنگی به زبان عربی اثر علی الطباطبائی (علی بن رضا بحرالعلوم، 1224- 1298ق) به خط ابوالقاسم الحسینی مشهور به محمد صادق که در طهران، انتشارات دارالخلافه طهران در سال 1290ق.=1251 به چاپ رسیده است.

کتابی در فقه شیعی به زبان عربی، نوشته سید علی بن سید رضا بن سید مهدی بحرالعلوم (م 1298 ق) شرحی است بر کتاب النافع فی مختصر الشرایع نوشته محقق حلی (م676 ق) که خلاصه‌ای از کتاب خود نویسنده (محقق حلی) به نام شرایع‌الاسلام فی مسایل الحلال والحرام است. نویسنده البرهان القاطع در حدود سال 1289 ق. سرگرم نگارش این اثر بوده است.

این کتاب نخستین بار در سه جلد بزرگ به سال 1290- 1293ق. در تهران به چاپ رسیده است. چاپ جدید آن در 1383ق. در نجف انجام گرفته است. دو جلد آن در طهارت است.

به جلد دوم طهارت، رساله‌ای در قبله و رساله‌ای در حبوه پیوست شده است. جلد سوم در نماز و روزه و برخی مسائل بازرگانی و کتاب قضاوت است.

الجاسوس علی القاموس

کتابی است چاپ سربی اثر احمد فارس افندی که در قسطنطنیه، مطبعه الجوائب به سال 1889- 1893  میلادی در 690 صفحه تنظیم شده است.

الجاسوس علی القاموس از مهمترین کتب نقد لغوی بسیار جالب و پر از مزایای زبانی است. سعی نویسنده در این کتاب بر این است که آنچه را فیروزآبادی در فرهنگ نامه خود از دست داده است جبران کند.

قاموس اللغه یا قاموس المحیط یا قاموس فیروز آبادی

این کتاب چاپ سنگی اثر ابو طاهر مجد الدین محمد فیروز آبادی (817/816-729ق) عالم لغوی و ادیب ایرانی است که در بمبئی به سال 1272ق= 1234ش  در 921 صفحه به چاپ رسیده است

این واژه نامه با شصت هزار مدخل، بر اساس صحاح جوهری، ولی با انتقاد از آن نوشته و چهار بار به فارسی برگردانده شده است.

ترتیب واژگان این فرهنگ، الفبایی و بر حسب حرف آخر و سپس حرف نخست شکل مجرد (یا ریشه کلمه است). در تنظیم واژه‌ها در این روش (روش قیافه ای یا روش با و فصل)، با توجه به حرف پایانی کلمه، آن بر اساس ترتیب الفبایی در باب مخصوص آن حرف جای می دهند.

سپس با رعایت حرف اول و دوم و سوم و چهارم واژه، آن را در فصلی که درون این باب قرار دارد می نهند. به عبارت دیگر الگوی اصلی برای یافتن ریشه سه حرفی (فعل) به این ترتیب است: اول، ل، دوم، ف.

معجم البلدان

عنوان دانشنامه جغرافیایی است، نوشته یاقوت حموی، جغرافی‌دان و تاریخ نویس عرب زبان قرن هفتم هجری. این کتاب از دیدگاه شماری از مورخین و خاورشناسان کتابی ارزشمند در عصر خود است.

این کتاب، تنها بازتاب‌دهنده اطلاعات سایر مورخان، جغرافی‌دانان و جهانگردان نیست؛ بلکه علاوه بر آن، یاقوت حموی اطلاعاتی را به این کتاب افزود که یا خودش در سفرهایش تجربه کرده یا از افرادی که در خلال این سفرها ملاقات کرده، شنیده ‌است. یاقوت در تدوین این کتاب، تمرکز زیادی بر صحت اطلاعات داشت و آنچه را در منابع قدیمی‌تر یافته، به شرطی استفاده کرده که از صحت آن مطمئن شده باشد. در غیر این صورت اطلاعات را حذف یا اصلاح کرده‌است. بخش اصلی معجم البلدان، فهرستی است از اسامی نقاط جغرافیایی مانند کشورها، شهرها، کوه‌ها و غیره. این اسامی به ترتیب حروف الفبا مرتب شده‌اند و نویسنده پس از بیان نام آن نقطه، اطلاعات مختلف دیگری را مانند ویژگی‌های محلی، طول و عرض جغرافیایی، فاصله آن را تا جایگاه مشهورتر، محصولات کشاورزی و صنعتی، آثار باستانی، افراد سرشناس و حکایت‌های مربوط به آنان، رویدادهای تاریخی مربوط به آن محل، آداب و رسوم محلی و سایر اطلاعاتی از این دست را بیان می‌کند.

قابل ذکر است که در بین کتب، کتاب‌هایی به زبان‌های مخلتف می‌توان یافت از جمله زبان‌های ترکی، فرانسه و عربی که در ذیل این مطلب نمونه‌هایی از این کتب معرفی می‌گردد.

قاموس فرانسوی

کتاب دیکسیونر اثر دیران کلکیان به زبان ترکی– فرانسه که در استانبول به سال 1329ق. در 1337 صفحه تنظیم شده است

تلفظ حقیقی زبان فرانسه

کتابی است چاپ سنگی اثر علی اکبر تربیت که در تهران دارالطباعه خاصه دارالفنون به سال 1304 هجری قمری به چاپ رسیده است.

نگاهی به زندگینامه سید محمد صادق طباطبایی

مرحوم سید محمد صادق (فرزند سید محمد طباطبایی) در سال 1260ه.ش در تهران به دنیا آمد. بعد از تولد قریب به دوازده سال در عتبات عالیات مشغول تحصیلات مقدماتی بود. بعد از تکمیل دروس مقدماتی و قسمتی ازدروس سطح در اواخر سلطنت ناصرالدین شاه به همراه خانواده به تهران بازگشت و در تهران تحصیلات خود را ادامه داد.

او علاوه بر دروس حوزوی، ریاضیات، فیزیک، شیمی، هندسه و نیز زبان فرانسه را آموخت. در سال 1317 هـ.ق با کمک پدرش مدرسه اسلامی را تاسیس کرد که به شیوه مدارس اروپایی بود و مدیریت این مدرسه را نیز عهده‌دار شد.

در سال 1323 هـ.ق (در زمان اوج‌گیری جنبش مشروطیت) مردم مخالفت خود را با صدراعظم آغاز کرده و برخی از علما و روحانیون و اصناف در شاه عبدالعظیم متحصن شدند. سید محمد صادق طباطبایی نیز به همراه پدر (سید محمد) و برادران در این تحصن مردم را همراهی کردند و گاهی او واسطه بین متحصنین و امنای دولت بود. پس از صدور فرمان مشروطیت و تشکیل مجلس شورای ملی، از طرف مظفرالدین شاه فرمانی مبنی بر تأسیس روزنامه‌ای به نام مجلس صادر شد و مدیریت روزنامه به ایشان و سردبیری آن به ادیب‌الممالک واگذار شد. (در این فرمان صراحتاً آمده که دولت حق سانسور مندرجات روزنامه را ندارد.) روزنامه مجلس یکی از جراید معتبر و پر مطلب دوران ظهور مشروطیت است که غیر از مذاکرات مجلس و نطق وکلا، اخبار داخلی و خارجی در آن انتشار می‌یافت و هفته‌ای 4 شماره آن منتشر می‌شد.

بعد از به توپ بستن مجلس، سید محمد صادق طباطبائی دستگیر و عازم باغشاه شد. سپس به ونک تبعید و از آنجا به خراسان رفت و با فرمان و هزینه محمد علی شاه به اروپا تبعید شد. قریب به یک سال در اروپا بود و بعد از فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان و خلع محمد علی شاه از سلطنت به همراه خانواده‌اش با عزت و احترام به تهران بازگشت.

در انتخابات دوره دوم مجلس شورای ملی سید محمد صادق از شهر مشهد به نمایندگی مجلس انتخاب شد در حالی که کمتر از سی سال سن داشت. در مجلس رویه اعتدالی پیش گرفت. در انتخابات دوره سوم به وکالت مجلس انتخاب شد و از وزنه‌های مهم مجلس بود. ولی با شروع جنگ جهانی اول مجلس منحل شد و از طرف نظام‌السلطنه رئیس حکومت موقت به سمت سفیر کبیر استانبول تعیین شد و نزدیک به چهار سال دارای همین سمت بود.

در انتخابات دوره چهارم مجلس، ایشان دوباره به وکالت رسید؛ در حالیکه غایب و در خاک عثمانی به سر می‌برد و در سال 1298 به تهران بازگشت. در این دوره از مجلس، سید محمد صادق همراه سلیمان محسن اسکندری حزب سوسیالیست را بنیان نهادند. این حزب در مجلس که وزنه سنگینی بود در اواخر مجلس چهارم به فکر افتاد دولت ثابتی روی کار بیاورد.

به این ترتیب پیمان‌نامه‌ای بین طباطبایی و رضاخان، میرزا کریم خان رشتی، امیر لشگر خدایارخان، سلیمان محسن اسکندری به امضاء رسید. حزب سوسیالیست تعهد کرد که سردار سپه را به رئیس الوزرائی برساند و او نیز متعهد شد اجزای کابینه را از افراد حزب تعیین کند.

سید محمد صادق طباطبائی همراه آقای اسکندری موفق شد که سردار سپه را به رئیس‌الوزرائی برساند. اونیز کابینه‌اش را از حزب سوسیالیست انتخاب کرد. اما سید محمد صادق از ورود به کابینه خودداری کرد و مسئولیت سفارت ایران در عثمانی را خواستار شد. با سقوط دولت عثمانی در آن سال و به روی کار آمدن رژیم جمهوری ترکیه، سید محمد صادق در سال 1303 به مأموریت ترکیه عازم شد و سه سال در آنجا ماند. بعد از آن به تهران احضار شد و به جهت انجام مأموریت عازم بالکان شد اما بعد از بازگشت از بالکان از قبول مشاغل سیاسی خودداری کرد و خانه‌نشین شد ولی روابط حسنه‌ای با رضاشاه داشت.

شهریور 1320 محیط سیاسی بار دیگر او را به صحنه سیاست کشانید و در انتخابات دوره چهاردهم به ریاست مجلس برگزیده شد. مجلس چهاردهم از ادوار متشنج و لجام گسیخته مشروطیت ایران بود. در انتخابات دوره شانزدهم بار دیگر سید محمد صادق طباطبائی به ریاست انجمن مرکزی انتخابات تهران تعیین و در همین دوره وکیل تهران شد. در سال 1328 مجلس مؤسسان دوم برای اصلاح پاره‌ای از اصول قانون اساسی و متمم آن تشکیل شد و طباطبائی به ریاست آن انتخاب شد. در این زمان بعضی از اصول قانون اساسی نیز اصلاح شد.

در انتخابات دوره دوم مجلس سنا که در اواخر 1332 انجام گرفت، سناتور تهران شد و بعد از اتمام دوره چهار ساله، سناتوری او تمدید نشد. سرانجام سید محمد صادق در سال 1340 در تهران درگذشت و در مقبره خانوادگی واقع در شهر ری به خاک سپرده شد.

مرحوم طباطبایی که از خانواده‌ای اصیل در علم و روحانیت بود، گنجینه بی‌نظیریاز کتاب را از مرحوم پدر بزرگوارشان (سید محمد طباطبائی) به یادگار داشتند. سید محمد صادق طباطبائی مردی به تمام معنی وارسته و متقی بود. ایشان در تمام مدت عمر به هیچ وجه مال‌اندوزی نکرد بلکه آنچه از پدرش به او ارث رسیده بود نیز انفاق کرد.

منبع: ایبنا