تاکید صفویان بر شیعه بودن با ضرب سکه و مهر/ اثبات باورهای مشترک ایرانیان و هندی‌ها در متون مقدس اوستا و ودا

1400/11/4 ۱۰:۳۳

رییس پژوهشکده زبان شناسی، متون و کتیبه‌ها پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری از انواع کتیبه و آنچه از گذشتگان برایمان به یادگار آورده‌اند سخن گفت و به باورداشت‌های ایرانیان و هندی‌ها پرداخت و اطلاعاتی از مهرها و سکه‌های صفویان ارائه داد.

مژگان اسماعیلی از مردادماه سال جاری مسئولیت پژوهشکدۀ زبان‌شناسی، کتیبه‌ها و متون را در پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری به عهده گرفته‌است. این پژوهشکده در راستای وظایف محوله، به امر شناسایی و مستندنگاری آثار کتیبه‌دار و پاسداری از میراث زبانی شفاهی، می‌پردازد. ضمن اینکه هدایت، برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های پژوهشی مرتبط با موضوعات میراث فرهنگی در حوزه‌های زبانی و آثار تاریخی نوشته‌دار را برعهده دارد.

اسماعیلی در کنار انجام امور محوله از سوی پژوهشگاه، به عنوان عضو هیئت علمی پژوهشی در حوزه تالیف کتاب و مقاله نیز فعال است چنانکه در اواخر پاییز امسال کتاب «نظام اداری و دیوانی ایران عصر صفویه» را به اتمام رساند. کتابی که برای تدوین آن بیش از هزار سند مطالعه و بررسی شد.

هدف از انجام این پژوهش اهمیت اسناد در مطالعات تاریخی است، اسناد تاریخی حاصل دستورالعمل‌های نظام دیوانی در هر دوره تاریخی است. اسماعیلی دراین خصوص گفت: درخلال مطالعه این اسناد به اطلاعات مهم اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و مذهبی دست یافتیم. نه تنها به انواع اسناد بلکه به ساختار و نحوۀ تنظیم اسناد و بررسی دیوان‌هایی که این اسناد در آنجا صادر می‌شدند، پرداخته شد.

او همچنین طرح پژوهشی با عنوان «مطالعه سکه‌های ایلخانی، تیموری و ترکمانان در دست انجام دارد که طی آن سکه‌های این سه دوره مهم تاریخی ایران هم به لحاظ جنبه‌های ظاهری مانند جنس فلز، خط، زبان، نماد و سمبل و… مطالعه می‌شوند و هم خلاصه‌ای از وضعیت پولی و مالی این دوران ارائه خواهد شد.

در ادامه گفتگوی ایلنا را با مژگان اسماعیلی (رییس پژوهشکده زبان شناسی، متون و کتیبه‌ها پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری) می‌خوانید:

کتیبه‌ها همواره از جذاب‌ترین یادگاران به جای مانده از تاریخ هستند. اگر بخواهیم تعریفی از کتیبه ارائه دهیم چه باید گفت؟ آیا تمام نوشته‌های تاریخی کتیبه هستند؟ کتیبه‌ها چه چیزهایی برای گفتن به ما دارند؟

کتیبه واژۀ عربی به معنی «نوشته» است. کتیبه‌ها به اشکال گوناگونی موجود هستند و به دو دسته آثار کتیبه‌دار منقول که شامل اشیاء موزه‌ای مانند سکه، مهر، ظروف، پارچه و… و آثار کتیبه‌دار غیر منقول مانند سنگ نوشته‌ها، صخره نوشته‌ها، کتیبه‌های بناها و… تقسیم می‌شود. کتیبه‌ها گویای بسیاری از ناگفته‌های تاریخی هستند و در واقع حلقه‌های مفقوده تاریخ را رمزگشایی می‌کنند و حقایق و ابهامات را آشکار می‌کنند.

کتیبه‌های باستانی با مضامین متفاوت در گوشه گوشه این سرزمین پراکنده‌اند. این کتیبه‌ها به خط و زبان‌های مختلف موجود هستند و باید توجه داشت که کتیبه‌شناسی یک دانش میان رشته‌ای است که یاری رسان رشته‌هایی مانند تاریخ و باستان‌شناسی است.

مضامین کتیبه‌های باستانی بیشتر شامل شرح نبردها، پیروزی‌ها، تاج‌گذاری‌ها و اجرای مراسم مذهبی، دعا و ستایش است، اما کتیبه‌های دوران اسلامی از تنوع و تعداد بسیار زیادی برخوردار است و عمدتاً به انواع خطوط فارسی و انواع خطوط عربی موجود هستند؛ مضامین آن‌ها نیز شامل آیات قرآن کریم، احادیث، اشعار به همراه اسامی سفارش دهنده کتیبه و نام کاتب است، ضمن اینکه گاهی دارای ماده تاریخ نیز هستند. در کتیبه‌های دوران اسلامی فرامین سلاطین و حاکمان، وقایع مهم تاریخی، حوادث طبیعی، موضوعات اقتصادی و موقوفات از جمله دلائل ایجاد و حک کتیبه‌ها است.

کتیبه‌های مختلفی از دوره‌های متفاوت به جای مانده‌اند. کتیبه‌های دوره اسلامی با پیش از اسلام چه تفاوت‌ها و شباهت‌هایی دارند؟ آیا در میان آن‌ها کتیبه خاصی وجود دارد که بخواهید درباره آن توضیح دهید؟

کتیبه‌های باستانی و کتیبه‌های دوران اسلامی به لحاظ مضامین و خط و زبان کاملاً متفاوت هستند، از طرفی بیشتر کتیبه‌های باستانی به صورت سنگ نوشته و صخره نوشته در کنار شهرهای تاریخی و محل‌هایی که رویدادهای مهم تاریخی در آنجا رخ داده است حکاکی شده‌اند، اما کتیبه‌های اسلامی عمدتاً در بناهای مذهبی، غیرمذهبی و گاهی به صورت فرمان و منشور در دیدگاه عموم ظاهر شده‌اند. ضمن اینکه در موزه‌ها بسیاری از اشیاء وجود دارند که دارای کتیبه به زبان‌های باستانی، یا به خط و زبان فارسی یا عربی هستند. کتیبه‌های دوران باستان عمدتاً در محل‌های نزدیک به پایتخت یا محل‌هایی که شاهد رویدادها و وقایع تاریخی بوده‌اند کشف شده‌اند؛ مانند کتیبه‌های هخامنشیان در تخت جمشید، شوش، همدان و کرمانشاه که به زبان‌های فارسی باستان، عیلامی و بابلی با مضامین شرح جنگ‌ها، فتوحات شاهان و ستایش اهورا مزدا است.

یکی از مشهورترین و بزرگترین سنگ‌نوشته جهان، سنگ‌نوشته بیستون با شرح پیروزی داریوش بزرگ بر «گئومات مغ» و بند کشیدن یاغیان است. این کتیبه به سه زبان عیلامی، اکدی و فارسی باستان با خط میخی است، که در سال ۲۰۰۶ میلادی در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است.

آیا مکتوبات ما درخصوص کتیبه‌ها کافی است و پاسخگوی نیاز مطالعاتی پژوهشگران است؟

خیر، کتیبه‌شناسی جزء رشته‌های جدید است و در همین اواخر به رشته‌های دانشگاهی اضافه شده است بنابراین خیلی جای تحقیق و پژوهش دارد. اگرچه مواد و منابع اولیه دانشجویان این رشته همان مواد خامی است که باستان‌شناسان کشف کرده‌اند اما مطالعات تاریخی، فرهنگ و زبان‌های باستان و زبان‌شناسی تاریخی می‌تواند به رفع ابهامات مطالعات کتیبه‌شناسی کمک کند.

مهرها و سکه‌ها اطلاعات مختلفی را در اختیار ما می‌گذارند این اطلاعات راچگونه می‌توان طبقه‌بندی کرد و شامل چه نوع اطلاعاتی می‌شود؟

سکه‌ها و مهرها از آثار کتیبه‌دار موزه‌ای هستند که حاوی اطلاعات مهم و ارزشمند تاریخی هستند مطالبی که بر روی سکه‌ها حک می‌شده عمدتاً حاوی مضامین اعتقادی، مذهبی، دعاها، اسامی ائمه اطهار، اسامی خلفا و سلاطین است؛ ضمن اینکه گاهی این مضامین همراه با تصاویر شاهان و اجرای آیین‌های مذهبی، نقوش هندسی، گیاهی و حیوانی است.

سکه‌ها از زوایای مختلف مانند خط، زبان، کتیبه، عیار، جنس فلز، اندازه و وزن مطالعه و بررسی می‌شوند. مهر نیز یک نشان حکاکی شده است که در دوران باستان عمدتاً جنبه تجاری و مذهبی داشته، اما مهرهای دوران اسلامی عمدتاً نشانه سلطنتی شاهان بوده‌اند. کتیبه‌هایی که بر روی آن‌ها حک می‌شدند علاوه بر اعلام حکومت، انعکاس افکار، عقاید مذهبی و سیاسی حاکمان بوده‌اند. مهرها نیز به لحاظ شکل، طرح، نمادهای حک شده بر آن‌ها، متن کتیبه، خط، زبان، جنس و اندازه بررسی و طبقه‌بندی می‌شوند.

مهرهای سلاطین صفوی خاص و جذاب هستند درباره آن‌ها کمی توضیح دهید که شامل چه اشکالی می‌شود و اینکه آیا سلطان خاصی هست که مهری خاص با طرحی خاص داشته باشد که مفهومی خاص را بخواهد منتقل کند؟ همچنین در میان کتیبه‌ها و مهرها و سکه‌ها و سایر بررسی‌ها و پژوهش‌هایتان به طرح یا نقش یا گفته خاصی برخوردید که مفهومی خاص از گذشتگان را به ما منتقل کند؟ طرحی که بیانگر تفکری خاص باشد؟

در سال ۱۳۸۵ سازمان میراث فرهنگی کتابی از بنده به چاپ رسانده است با عنوان «پژوهشی در سکه‌ها و مهرهای دوره صفویه» که در آن به تفصیل درخصوص مهرها و سکه‌های دروه صفوی توضیح داده شده است. به عبارتی هم به شاخصه‌های سکه‌ها و مهرهای شاهان دوره صفویه، هم انواع آن‌ها و هم نمونه‌های متعلق به شاهان این دوره اشاره شده است. مهرهای سلاطین صفوی در موزه‌ها موجود نبود و تصاویر همگی از اسناد و اوراق تاریخی استخراج و اطلاعات دقیق آن‌ها نیز از منشأت و نسخه خطی که در دوره شاه سلیمان نگاشته شده استخراج شده است.

نکته جالبی که درخصوص این مهرها و سکه‌ها می‌توان به آن اشاره کرد این است که صفویان درصدد بودند هویت شیعی خود را با حک اسامی ائمه اطهار (ع) و مضامینی چون بنده، کلب و کلب غلام‌شاه ولایت، ارادت خود را به حضرت علی (ع) نشان دهند. این ارادت هم در مهرها و هم در سکه‌ها کاملاً بارز و آشکار است و به همراه این واژه‌ها غالباً اسامی چهارده معصوم و عبارت شهادتین و صلوات بر ائمه اطهار (ع) نیز در کنار اسم شاه و نام ضرابخانه آورده می‌شد.

با توجه به اینکه محل تحصیل شما هندوستان بود و تحقیقاتی درخصوص فرهنگ و هنر ایران و هند داشتید از نظر شما چه قرابت و مشترکات فرهنگی و هنری در آثار تاریخی دو کشور نمود یافته؟

مطالعات باستان‌شناسی، روابط ایران و هند را به پیش از دوره مادها برده‌اند؛ ریشه مشترکات فرهنگی ایران و هند را می‌توان در باور داشت‌های میان ایرانیان و هندوان و در متون مقدس اوستا و ودا واکاوی کرد. مشترکات نژادی و زبانی نیز از جمله موارد قرابت این دو ملت بوده است.

در دوران هخامنشی کوروش و داریوش بخش‌هایی از شرق شبه قاره را تصرف کردند و شرقی‌ترین ساتراپ امپراتوری، مرکز مراودات اقتصادی و فرهنگی ایران و هند شد. از این طریق هنرهای هخامنشی، اشکانی و ساسانی به شبه قاره وارد و هنرمندان هندی را تحت تأثیر خود قرار داد.

یکی از دوران‌های مهم تاریخی در تاریخ میانه هند دوره حکومت بابر و فرزندانش است که موجب تأثیر هنر معماری، طراحی، نقاشی و بسیاری از هنرهای ظریفه ایرانی بر هنرهای هندی شدند. در حقیقت گورکانیان فصل جدیدی از هنرهای اسلامی را در شبه قاره ایجاد کردند و به عبارتی هنرهای ایرانی را در قلمرو حکومت خود بومی کردند و با توجه به مصالح و مواد اولیه‌ای که در شبه قاره وجود داشت آثار بدیع و منحصر به فردی چون بناهای فتح پوری، قلعه سرخ، مقبره همایون شاه، مقبره اکبرشاه و شاهکار دوره شاهجهان یعنی «تاج محل» را خلق کردند.

منبع: ایلنا