سرنوشت کاوش ها در منطقه تمدنی هلیل رود

1400/10/22 ۰۹:۲۲

14 سال از آخرین فصل کاوش باستان‌شناسان در کُنار صَندل در حوزه تمدنی هلیل رود گذشت! بسیاری از آثار کشف شده توسط تیمی مشترک از باستان‌شناسان ایرانی و خارجی در دهه هشتاد کاملاً از بین رفته است. آثار باقی مانده از گذر باد و باران بشدت آسیب دیده‌ است.

«خط شرق» با توقف 14 ساله کاوش‌ها خوانده نشد

14 سال از آخرین فصل کاوش باستان‌شناسان در کُنار صَندل در حوزه تمدنی هلیل رود گذشت! بسیاری از آثار کشف شده توسط تیمی مشترک از باستان‌شناسان ایرانی و خارجی در دهه هشتاد کاملاً از بین رفته است. آثار باقی مانده از گذر باد و باران بشدت آسیب دیده‌ است. حفاری غیرمجازان همچنان تاریخ 5 هزار ساله جنوب شرق ایران یعنی حوزه تمدنی هلیل رود در جنوب کرمان را مخدوش می‌کنند. خبرهای ضد و نقیض درباره فروش اشیای تاریخی تمدن هلیل رود جیرفت ذهن فعالان حوزه میراث فرهنگی را به خود مشغول کرده است. حوزه تمدنی هلیل رود نزدیک به 400 کیلومتر است اما مأموران یگان حفاظت میراث فرهنگی بزرگترین محوطه عصر شهرنشینی دنیای باستان در جنوب کشور یک موتور هم برای گشتزنی ندارند.

«سید‌علی حسینی» فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کرمان در پاسخ به چرایی این وضعیت می‌گوید: «اگر من بگویم موتور نداریم به ما موتور می‌دهند؟»

شش فصل کاوش باستان‌شناسان ایرانی و خارجی به سرپرستی یوسف مجید‌زاده در دهه هشتاد نگاه جهان را به جنوب شرق ایران خیره کرد. صدها شیء 5 هزار ساله از دل کاوش‌ها بیرون آمد. این کاوش‌های اندک  نتایج بسیار مهمتری از اشیای سنگ صابونی هلیل رود در پی داشت. آزمایش‌های کربن 14 روی سکوی پله‌ای که تیم باستان‌شناسی در کُنار صَندل کشف کرد نشان داد این سکو از نخستین زیگورات کشف شده در بین النهرین یعنی زیگورات «اور» صد تا سیصد سال قدیمی‌تر است. نتایج آزمایش‌های کربن 14 در یکی از مهم‌ترین آزمایشگاه های امریکا، بسیاری را به این نتیجه رساند که نگارش تاریخ به یک خانه تکانی اساسی نیاز دارد. این سؤال را هم پیش آورد که آیا سرآغاز تمدن بشری در بین‌النهرین است یا باید رد پای آن را در جنوب شرق ایران و در جیرفت دنبال کرد؟ کاوش‌ها آورد مهم دیگری هم داشت؛ کشف چهار لوح خطی. تیم باستان‌شناسی به کامل‌ترین لوح خطی در میان دژ شاهی سکوی پله‌ای دست یافتند.

باستان‌شناسان اسم آن را «خط شاهی» نهادند. بررسی خط به «استاین کلر» زبان‌شناس و محقق دانشگاه هاروارد محول شد. کلر پس از انجام مطالعات خود اعلام کرد که نباید از این خط به نام خط عیلامی که زیر نفوذ تمدن بین‌النهرین است نام برد، بلکه با توجه به کشف این خط در شهداد، ملیان و جیرفت باید از آن به  عنوان«خط شرق» یاد کرد. این بررسی‌ها نشان داد که ایران همزمان با دو تمدن بزرگ دیگر جهان مصر و بین‌النهرین صاحب خط شده است. طلوع خط شرقی اما محوطه کُنار صَندل و تمدن هلیل رود را نجات نداد. کاوش‌ها در سال 86 متوقف شد.

«یوسف مجیدزاده» سرپرست هیأت ایرانی و خارجی کاوش‌ها به فرانسه بازگشت و محوطه کُنار صَندل، قلعه کوچک و ده‌ها محوطه 5 هزار ساله حوزه هلیل رود به دست باد و باران سپرده شد. خاک فراموشی آنقدر روی تاریخ هلیل رود در هزاره سوم پیش از میلاد تلنبار شده که «نادر سلیمانی علیدادی» باستان‌شناس اداره کل میراث فرهنگی،  گردشگری  وصنایع دستی کرمان و عضو تیم کاوش در گفت‌و‌گو با «ایران» اعتقاد دارد رسانه‌ها هم نمی‌توانند گرد فراموشی را از روی بزرگترین محوطه عصر شهرنشینی دنیای باستان در جنوب کشور بتکانند. او می‌پرسد: «چه شد که بعد از 14 سال سراغی از کنار صندل گرفتید؟» بعد هم تأکید می‌کند: «ورق زدن تاریخ تمدنی حوزه هلیل رود در ایران هم کمکی به این محوطه نمی‌کند.» سلیمانی دلیل کاوش نشدن محوطه کنار صندل را «بی‌پولی» می‌داند. نادر سلیمانی معاون کاوش‌ها در زمان حضور یوسف مجید‌زاده در جیرفت کرمان بود. به گفته او باستان‌شناسان در این کاوش‌ها به یک مرکز بزرگ شهری رسیدند که با فرهنگ و تمدن‌های همزمان خود مراودات فرهنگی و اقتصادی داشت. الواح کشف شده در این کاوش‌ها به گفته سلیمانی هنوز رمزگشایی نشده است. او شرط اصلی رمزگشایی این الواح را تأمین اعتبار و ادامه کاوش‌ها می‌داند. باستان‌شناسان حداقل 40 سال زمان می‌خواهند تا الواح کشف شده در جیرفت را ترجمه کنند.

سلیمانی می‌گوید: «جیرفت یک پایگاه میراث فرهنگی داشت که هر سال یا هر دو سال آثار معماری کشف شده را مرمت  و آثار را حفظ می‌کردیم. الان بسیاری از آثار معماری کشف شده از بین رفته و آثار باقی مانده هم خسارت دیده‌اند. نیم تنه کشف شده آسیب فراوانی دیده و رها شده است.»

آیا آثار 5 هزار ساله هلیل رود خرید و فروش می‌شود؟

خبرها درباره قاچاق اشیای 5 هزار ساله جیرفت متناقض است. برخی در گفت‌و‌گو با «ایران» از خرید و فروش رسمی اشیای عتیقه صحبت می‌کنند. بعضی می‌گویند کنار صندل و قبرستان مطوط آباد در امن و امان است، اما یک نکته قابل کتمان نیست؛ سرنوشت اشیای 5 هزار ساله جیرفت با قاچاق و حفاری‌های غیرمجاز گره خورده است.

آنچه از جیرفت و تمدن 5 هزار ساله‌اش نگاه جهان را به جنوب شرق ایران دوخته است، نتیجه حفاری غیرمجاز در گورستان باستانی «مطوط آباد» بود. باستان‌شناسان به تتمه آثار رسیدند و آن اطلاعاتی که در کنفرانس‌های بین‌المللی و دانشگاه‌های معتبر جهانی رد و بدل می‌شود را هم از همین تتمه بیرون کشیدند. در روزگار قحطی و خشکسالی که آسمان چشم بر نگاه پرتمنای کشاورزان جیرفتی بسته بود، پیدا شدن یک گورستان پر از شیء سنگ صابونی، هدیه‌ای از سوی خداوند تلقی می‌شد. ماجرا از یک روز سیلابی در دهه 60 شروع شد. سیل آمد و گلدانی از جنس سنگ صابون را پیش پای مردی روستایی گذاشت. خبر به روستا رسید و از جیرفت هم خارج شد. مردم با بیل و کلنگ به جان قبرستان مطوط آباد در کنار صندل افتادند و هزاران گودال در آن حفر کردند. به گفته مجیدزاده، روستاییان تنها از یک گور 30 شیء سنگ صابون بیرون کشیده بودند. او احتمال می‌دهد آن گور متعلق به حاکم بوده باشد. تعداد اشیای سنگ صابونی آنقدر زیاد بود که بازار اشیای سفالی حوزه هلیل رود شکسته شد. مردم دیگر اهمیتی به سفال‌های 5 هزار ساله نمی‌دادند. سیخ‌های بلند را در گورهای باستانی فرو می‌کردند تا فلز به سنگ صابون بخورد. در این میان اشیای سفالی بود که خرد می‌شد و خواب مردگان هزاره سوم پیش از میلاد، آشفته! آن روزها به گفته مجیدزاده کامیون کامیون اشیای جیرفت از کشور خارج شد. بخشی از آن به موزه لوور پاریس و تعدادی هم به سوئیس رفت. دلالان اسرائیلی و امریکایی هم بی‌نصیب نماندند. اشیایی از جیرفت هم به شیخ‌نشین‌های حوزه خلیج فارس از جمله همسر امیر کویت رسید.

حالا وضعیت حفاری‌های غیرمجاز حوزه هلیل رود مبهم است. یکی از مسئولان سابق میراث فرهنگی که نمی‌خواهد نامی از او برده شود، می‌گوید: «اشیای باستانی جیرفت به‌صورت رسمی خرید و فروش می‌شوند.» نادر سلیمانی خبری از این خرید و فروش‌ها ندارد. او می‌گوید: «همکاران ما آثاری را که از کنار صندل به پایگاه میراث فرهنگی جیرفت می‌دهند  نتیجه فرهنگ‌سازی مردم و اهدای اشیا توسط مردم محلی می‌دانند.» با وجود این سلیمانی حفاری غیرمجاز را به طور کلی رد نمی‌کند و می‌گوید: «قطع به یقین حفاری غیر مجاز متوقف نشده است. در مناطق دور دست‌تر (از کنار صندل)، چاله‌های حفاری غیر مجاز دیده است.» او درباره وجود پایگاه حفاظت هم می‌گوید: «همه شهرستان‌ها حداقل یک یا دو پایگاه حفاظت دارند اما گشت انجام نمی‌گیرد چون نه موتور دارند نه خودرو!» یکی از اهالی روستایی در اطراف کنار صندل هم به «ایران» می‌گوید: «دیگر شیئی باقی نمانده که کسی بخواهد بفروشد.» با وجود این او به نکته عجیبی اشاره می‌کند که نشان می‌دهد همچنان خریداران آثار تاریخی در اطراف کنار صندل تردد دارند. او می‌گوید: «چند وقت پیش یکی از چهار محال و بختیاری به روستا آمد. تمام خانه‌ها را گشتیم فقط یک شیء کوچک پیدا کردیم.» «بهادر جوشنی» دهیار روستای کُنار صَندل هم انجام هرگونه حفاری را رد می‌کند و می‌گوید: «تمام روستا دوربین مدار بسته دارد و ورود و خروج افراد کنترل می‌شود.» روستای کنار صندل روی بخشی از محوطه پنج هزار ساله قرار دارد. جوشنی انتشار خبر حفاری غیر مجاز و خرید و فروش اشیا را باعث سختگیری بیشتر به روستاییان می‌داند، اما این واقعیت را نمی‌توان پنهان کرد که برخی  روستاییان با حفر یک چاه در خانه خود ممکن است به اشیای تاریخی برسند. شاهد آن هم پیدا شدن دو کتیبه از چهار کتیبه هلیل رود توسط روستاییان و اهدای آنها به تیم کاوش است. آن سال‌ها که تیم کاوش با هدایت یوسف مجید‌زاده، تاریخ کنارصندل را ورق می‌زد، فرهنگ‌سازی این باستان‌شناس و همکارانش باعث شد تنها در یک مورد دانش‌آموزان یک مدرسه 45 اثر سنگی صابونی را به پایگاه میراث فرهنگی جیرفت هدیه کنند.

«سالاری» مدیر اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جیرفت همه چیز را رد می‌کند و به روزنامه «ایران» می‌گوید: «در حفاظت کُنار صَندل اصلاً و ابداً مشکلی وجود ندارد و کار به نحو احسن انجام می‌شود.» او می‌گوید: «هرکس از خرید و فروش آثار 5 هزار ساله خبر می‌دهد یا حفاری‌های غیر مجاز را تأیید می‌کند، بیاید و منطقه را از نزدیک ببیند.» او تعداد بالای نیروهای یگان را یکی از دلایل نبود حفاری غیرمجاز می‌داند. «سیدعلی حسینی» فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی کرمان هم به «ایران»می‌گوید: «خوشبختانه بیش از یک سال و اندی است که حفاری غیر مجاز نداشته‌ایم.» منظور او بیشتر حفاری غیرمجاز در محوطه باستانی کنار صَندل است که سکوی پله‌ای در آن کشف شده است. او می‌گوید: «کنار صندل محوطه‌ای جمع و جور است و پراکنده نیست.» حوزه تمدنی هلیل رود اما بیشتر از کُنار صَندل و شامل 400 کیلومتر وسعت است. حسینی در پاسخ به این سؤال که وقتی نیروهای یگان حتی یک موتور ندارند چطور منطقه پایش شود و چگونه می‌توان اطمینان داشت که حفاری در محوطه‌های باستانی آن انجام نمی‌گیرد؟ می‌گوید: «اگر من بگویم موتور نداریم به ما موتور می‌دهند؟»

آیا حوزه تمدنی کنار صندل دوباره کاوش می‌شود؟

نه باستان‌شناسان استان پاسخی برای این سؤال دارند نه مدیر اداره کل میراث فرهنگی،گردشگری و صنایع دستی جیرفت. به گفته سالاری سال 96 تصمیم گرفته می‌شود تا کاوش‌های کُنار صَندل و دیگر محوطه‌های حوزه هلیل رود توسط «سید منصور سجادی» باستان‌شناس مطرح کشور ادامه پیدا کند. منصور سجادی سال‌هاست که شهرسوخته را کاوش می‌کند و در هر فصل برگی از تاریخ آن را پیش روی پژوهشگران می‌گذارد. با توجه به منتفی شدن حضور یوسف مجید‌زاده که سالاری دلیل آن را مسائل خانوادگی عنوان می‌کند، منصور سجادی جانشین شایسته‌ای برای مجید‌زاده است، اما سالاری می‌گوید: «کمبود اعتبار، آمدن منصور سجادی را به جیرفت  ملغی کرد.» تا محوطه‌ای که باید الان در فهرست جهانی یونسکو باشد در ایستگاه بی‌پولی متوقف شود.

منبع: روزنامه ایران