1400/9/10 ۰۷:۴۷
محمد عابدالجابری (2010– 1936 م) از روشنفكران اهل تسنن و اهل كشور مراكش بود. او در كنار شخصیت‌هایی نظیر نصرحامد ابوزید، حسن حنفی و محمد اركون، طه حسین، عبدالرحمن بدوی طهطاوی، محمد الطالبی، لیلا احمد، فضل‌الرحمن، محمد شحرور، احمد البغدادی و... از جمله روشنفكران عرب بود كه در جرگه به اصطلاح «نومعتزلیان» قرار داشت.
به مناسبت انتشار سومین جلد «فهمِ قرآنِ حکیم» نوشته محمد عابدالجابری
«فهمِ قرآنِ حكیم» اثر عابدالجابری از مهم‌ترین چهره‌های روشنفكری جهان اسلام است كه از شمارِ نومعتزلیان محسوب می‌شود.
سقوط عثمانی و ظهور نومعتزلیان
ظهور «نومعتزلیان» به دنبال چالش‌های بسیاری رخ داد كه با پایانِ دولتِ عثمانی و حضور غرب در شرق و كشورهای اسلامی همراه بود.
این اندیشه از ابتدا به دنبال یافتن پاسخ برای پرسشی فراگیر تحت عنوان «علل عقب‌ماندگی اسلامی» بود.
«نومعتزلیان» به جنبه‌های عملی و كاربردی اسلام در حیات فردی - اجتماعی و سیاسی عطف نظر دارند و پیوسته بر پیوند بین «عقل» و «وحی» تاكید می‌كنند.
این جماعت اصول «توحید» و «عدل» را بسیار مهم می‌دانند و بر دو آموزه «اختیار» در مقابل «جبر» و «حسن و قبح عقلی» در برابرِ «حسن و قبح شرعی» توجه ویژه دارند.
نومعتزلیان به «تاریخ» و «قرائت تاریخی» در شكل‌گیری مفاهیم علوم اسلامی توجه ویژه‌ای دارند. آنان بر این باورند كه گاهی آموزه‌های دینی در سیر تاریخی‌اش به ضدِ خود تبدیل شده است. برای مثال «جبر» و «قضا و قدرِ الهی» كه در ابتدا به منظور ایمان به «تعالی ذات الهی» و «فاعلیت مطلق» بوده است، تبدیل به وسیله‌ای در دستِ حكام ظلم و عوام‌فریبی مردمان شد و «مشیت الهی» بهانه‌ای برای تحمیل ظلم.
پروژه نومعتزلیان
نومعتزلیان تلاش دارند اندیشه اسلامی را برتر از تقسیمات مذهبی بدانند؛ ازاین‌رو مباحثی چون «وحدت اسلامی»، «جامعه اسلامی»، «هویت جمعی»، نیازمندی‌های زمان، رهایی از خرافه، رهایی از بدعت به نام سنت و تقلید و گشوده شدن بابِ اجتهاد از گزاره‌های پركاربردِ آنان است. توجه به این نكته ضروری است كه در رویكرد سُنتی اهل سنّت، باب اجتهاد بسته است. از همین‌رو نوع جهت‌گیری نومعتزلیان، نسبت به مساله اجتهاد از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
نومعتزلیان تلاش دارند علاوه بر رفع مشكلات داخلی به دفع دیدگاهِ منفی خاورشناسان نسبت به اسلام بپردازند و ثابت كنند اسلام، دارای نظامِ توسعه و تحول در خود است.
الجابری از اصلی‌ترین چهره‌های نومعتزلی
حال محمد عابدالجابری نویسنده كتاب «فهمِ قرآنِ حكیم» از مهم‌ترین چهره‌های جریان موسوم به «نومعتزلی» است. مهم‌ترین كارِ علمی او، نقدِ سنت یا آنچه او «عقل عربی» می‌نامد، است. الجابری كتابی تحت همین عنوان تالیف كرده كه سال‌ها پیش ترجمه فارسی آن به قلم سیدمحمد آل‌مهدی توسط انتشارات «نسل آفتاب» منتشر شد.
جانِ كلام الجابری در این كتاب (نقدِ عقلِ عربی) این است كه فرهنگ عربی پس از «عصر تدوین» دچارِ نوعی انحطاط و درجازدگی شده است. «عصر تدوین» دوره عباسی نخست را می‌گویند كه با سرنگونی دولت اموی و بنیانگذاری دولت عباسی آغاز و با شروع خلافت متوكل عباسی (230- 123 هجری قمری) پایان می‌یابد؛ این دوره به دلیل كثرت ترجمه و تدوین در تاریخ اسلام به «عصر تدوین» معروف شده است. (1)
الجابری معتقد است فرهنگ عربی، پس از «عصر تدوین» دچار درجازدنی شده است كه او آن را «نشخوار» كردن می‌نامد: «بنابراین اگر به زمان فرهنگی عربی از منظر یك كل، یعنی از گذر عام آن، نگاه كنیم، تغییری در آن نخواهیم یافت. زیرا از عصر تدوین، همچنان به نشخوار خویش مشغول بوده است، تا اینكه به ایستایی و جمود تقلید در همه حوزه‌ها رسید». (2)
الجابری معتقد است اندیشه اسلامی در حالِ حاضر در بن‌بست و گسست به‌سر می‌برد. اما راهِ برون‌رفتی هم برای او قائل است و آن نقد و تفكیك اندیشه و بازگشت به میراثِ خردورزی در اسلام است.
بر همین اساس است كه برخی -از جمله «محمدرضا وصفی» گردآورنده و مترجم كتاب «نومعتزلیان»- معتقدند كه شاید بتوان الجابری را یك «ساختارگرا» نامید؛ ساختارگرایی كه می‌خواهد سنت را با نقدی دوباره به آشتی با مدرنیته درآورد.
تعصب عربی و ناسیونالیستی الجابری
نكته‌ای كه در مقام نقد در مورد الجابری از سوی برخی منتقدانش گفته می‌شود، سویه‌های ناسیونالیستی افراطی او است كه گاه ممكن است از آن بوی نوعی گفتمان عربی- عجمی به مشام برسد.
واقعیت این است كه از برخی آثار و گفته‌های الجابری امكان چنین استنباطی وجود دارد. البته او خود تاكید كرده كه مساله‌اش عرب -عجم نیست بلكه معتقد است شرق عالمِ اسلام -كه البته بر ایران نیز تاكید زیادی دارد- در انحطاط اسلامی نقش تعیین‌كننده‌ای داشته است. براساس صورت‌بندی او فلاسفه‌ای نظیر ابن‌سینا، فارابی و سهروردی و فقهایی نظیر غزالی و دیگران عامل انحطاط فرهنگی جهان اسلام و به محاق رفتن فكر فلسفی بوده‌اند، به ویژه كه او سرمنشا و آغازگر اصلی و به قول خودش «متهم ردیف اول» این انحطاط می‌داند. (3)
بنا بر تحلیل الجابری غربِ جهان اسلام اما در ترقی اندیشه‌های اسلامی نقش بسزایی داشته و از میان همه آنها بر ابن‌رشد اندلسی تاكید ویژه‌ای دارد.
الجابری همچنین منتقد جدی حضور غرب و سیاست‌های دولت‌های غربی در كشورهای اسلامی است. از نظر او این سیاست‌ها به عقب‌ماندگی جهان اسلام در دنیا انجامیده است. وی با تاكید بر «دشمن» بودن غرب، روحیه تجاوزكارانه و سلطه‌جویانه را طبیعتِ فرهنگِ غربی می‌داند: «متاسفانه تاكید من بر دشمن بودنِ غرب، به این خاطر است كه تاكنون غرب، فقط روحیه تجاوزكارانه و سلطه‌جویانه خود را به مسلمانان معرفی كرده است. این سلطه‌جویی غرب همداستان با فرهنگ و رفتارِ ذاتی‌شان است. فرهنگِ غربی یعنی فرهنگِ سلطه، فرهنگِ استعمار و توسعه‌طلبی. ما هنوز فراموش نكرده‌ایم كه غرب، هنگامِ استعمارِ مستقیمِ كشورهای اسلامی، چگونه بی‌پروا ادعا می‌كرد كه می‌خواهد مدرنیته را برای مردمِ وحشی به ارمغان آورد!» (4)
تفسیر الجابری از قرآن
«فهم‌ُالقرآن الحكیم»، تفسیری است كه این روشنفكر معاصرِ فلسفی مشربِ نومعتزلی تالیف كرده است. حال كه بیش از 10 سال از درگذشت الجابری گذشته، ترجمه تفسیر او از قرآن به صورت كامل به قلم دكتر محسن آرمین و به همت نشر نی، در دسترس علاقه‌مندان مطالعات قرآنی قرار گرفته است. پیش از این مجلدات اول و دوم این مجموعه توسط همین نشر (نی) منتشر شده بود كه اكنون جلد سوم آن نیز راهی بازار نشر شده و در دسترس علاقه‌مندان به قرآن كریم و تفاسیر جدید از آن قرار گرفته است.
«فهمِ قرآنِ حكیم» نخستین تفسیری است كه از یك روشنفكر معاصر و مطرح در جهان اسلام به زبان فارسی برگردانده شد.
از دیگر امتیازات این اثر، ترجمه آن، به قلم محسن آرمین است. آرمین فارغ از سوابق سیاسیاش-كه تجربه‌ای مهم در فهم مواجهه جامعه در حال گذار با دین محسوب می‌شود- خود فارغ‌التحصیل مقطع دكترا از دانشگاه تربیت مدرس تهران در رشته علوم قرآن و حدیث است.
رهیافتی به قرآن كریم
او پیش از این آثاری را از عابدالجابری و نصرحامد ابوزید به فارسی ترجمه كرده است كه از آن جمله می‌توان به «رهیافتی به قرآن كریم» اشاره كرد. «رهیافتی به قرآن كریم» نیز تالیف عابدالجابری بود كه در واقع پیش‌درآمدی است بر تفسیر او از قرآن. علاقه‌مندان به تفسیر الجابری شاید لازم باشد ابتدا «رهیافتی به قرآنِ كریم» را در اولویت كارِ مطالعاتی خود قرار دهند، چراكه این كتاب در واقع رهیافتی است به تفسیر الجابری از قرآن كه بی‌تردید در فهم بهتر و دقیق‌تر كتاب «فهمِ قرآنِ حكیم» می‌تواند مفید به فایده باشد. «رهیافتی به قرآنِ كریم» نیز پیش‌تر (چاپ اول؛ 1393- چاپ سوم؛ 1396) با قلم محسن آرمین به فارسی برگردانده شد و توسط انتشارات «نشر نی» به چاپ رسیده است. آرمین خود نیز در بخشی از مقدمه «فهمِ قرآنِ حكیم» می‌نویسد: «از نظر محمد عابد الجابری، قرآن به مثابه وحی الهی، محصول یك فرآیند است؛ فرآیندی كه مراحل و فرازونشیب‌های دعوت محمدی در دوره‌های مكه و مدینه آن را شكل داده است. در نتیجه، هرگونه فهمی از قرآن باید براساس همین واقعیت انجام پذیرد. الجابری در كتاب «رهیافتی به قرآنِ كریم» با ارایه چنین تعریفی از قرآن، روشِ پیشنهادی خود برای فهم این كتاب را به دست می‌دهد. به باورِ او، برای فهمِ قرآن تنها توجه به روایاتِ اسبابِ نزول به مثابه گزارش‌های تاریخی از سبب نزول این آیه یا آن سوره كفایت نمی‌كند، بلكه باید قرآن در متن جریان دعوت نبوی در طول بیست‌وسه سال با همه فراز‌و‌نشیب‌ها و چالش‌هایی كه دعوت محمدی با آن روبه‌رو بوده فهم شود. «فهمِ قرآنِ حكیمِ» در واقع نمونه عملی كاربستِ این روش در فهم معانی قرآن است. او همه‌جا به اصلِ معنا كردنِ قرآنِ «معاصر با خود» و فهمِ قرآنِ «معاصر با ما» پایبند است و از میانِ این دو، بر بخش نخست تاكید ویژه دارد. به این ترتیب، «فهمِ قرآنِ حكیم» یك تجربه نوین در تفسیر قرآنِ كریم است كه افقِ جدیدی را در حوزه تفسیر به روی قرآن‌پژوهان می‌گشاید و آنان را به نگرش به قرآن از منظری متفاوت فرا می‌خواند كه در پرتو آن پاره‌ای معانی و دقایق ناپیدای قرآن ظاهر یا دست‌كم دستیافتنی‌تر و شفاف‌تر می‌شوند. او كتابِ خود را كاری موفق در قرائتِ قرآن از طریقِ سیره و قرائتِ سیره از طریقِ قرآن می‌داند و از آن احساسِ رضایت می‌كند. اگر مقصود از «كاری موفق» اولین گام و البته گامی بلند در این مسیر باشد، باید در این احساس با او همراه بود.» (5)
صورت‌بندی موضوعات تفسیر الجابری
«فهمِ قرآنِ حكیم» مجموعه‌ای 3 جلدی است كه تاكنون دو مجلد آن منتشر شده است.
از مهم‌ترین ویژگی‌های این اثر آن است كه ترتیب سوره‌های قرآن در آن، براساسِ ترتیبِ نزول آنها است. بنابراین برخلاف تفاسیر متداول، اولین سوره‌ای كه در این اثر مورد بررسی قرار گرفته سوره «علق» (جلد اول) است و نه سوره «فاتحه» (حمد) و آخرین سوره آن نیز سوره «نصر» (جلد سوم) است.
مجموعه این تفسیر به شش مرحله صورت‌بندی شده است. این مراحل طبق صورت‌بندی مولف به ترتیب ذیل است:
1- مرحله اول تحت عنوان «نبوت، ربوبیت و الوهیت» كه شامل سوره‌های علق، مدثر، مسد، اعلی، لیل، فجر، ضحی و... می‌شود.
2- مرحله دوم تحت عنوان «بعثت و پاداش و صحنه‌های رستاخیز» كه شامل سوره‌های قارعه، زلزله، قیامه، ق و... می‌شود.
3- مرحله سوم تحت عنوان «ابطال شرك و سفیهانه دانستن عبادت بت‌ها» كه شامل سوره‌های ص، اعراف، جن، یس، فرقان، فاطر، مریم، طه، واقعه و... می‌شود.
4- مرحله چهارم تحت عنوان «پایداری در اجرای فرمان و تماس با قبایل» كه شامل سوره‌های حجر، انعام، صافات، لقمان، سبأ و ... می‌شود.
5- مرحله پنجم تحت عنوان «محاصره پیامبر و خاندانش در شعب ابوطالب و هجرت مسلمانان به حبشه» كه شامل سوره‌های زمر، غافر، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف می‌شود.
6- و سرانجام مرحله ششم تحت عنوان «پس از محاصره؛ ادامه ارتباط با قبایل و آمادگی برای هجرت به مدینه» كه شامل سوره‌های نوح، ذاریات، غاشیه، انسان، كهف، نحل، ابراهیم و ... می‌شود.
تنظیم شدن این اثر براساس ترتیب نزول سُور، از امتیازات ویژه این تفسیر است كه شأن و منزلت آن را نزد پژوهشگران و محققان بسیار افزایش می‌دهد.
تفسیر 90 سوره (از علق تا حج) -براساس ترتیب نزول- در دو مجلد منتشر شده آمده است كه سال گذشته وارد بازار كتاب شد و طبیعتا 28 سوره باقیمانده آن در مجلد سوم قرار گرفته كه اكنون منتشر و در دسترس قرار گرفته است.
درباره جلد سوم
اما سومین جلد این مجموعه نیز نكات بدیع و تازه‌ای را از این پژوهشگر مهم معاصر عرب در اختیار خوانندگان قرار می‌دهد.
شاید یكی از جالب‌ترین آنها مساله «متعه» یا همان «صیغه» (ازدواج موقت) است كه در میان اهل سنت ممنوع و حرام است اما در شیعه سنتی پذیرفته شده است. الجابری در ابتدای بحث خود با بیان پیشینه‌ای درباره مساله ازدواج موقت و تفاوت آرای فریقین در این باره به مرور سخنان و اظهارات بزرگان اهل سنت و همچنین تشیع در این باره می‌پردازد. وی با بازخوانی آرای بزرگان اهل سنت اما در كمال آزادگی نتیجه‌ای یكسره متفاوت از آنها می‌گیرد و پس از بیان استدلال‌های دقیق خود، دست به اجتهادی در این زمینه می‌زند كه احتمالا در میان اهل سنت، بی‌سابقه است: «به عقیده ما، در روزگار ما آنچه متعه را از باب اضطرار جایز می‌سازد، سنگینی مهر و دشواری‌هایی است كه بیشتر جوانان امروز برای یافتن مسكنِ مناسب یا قیمت مناسب و... با آن مواجه هستند. این موانع جوان را ناگزیر از تن دادن به زنا یا عملی می‌كند كه «ازدواج عرفی» یا امثال آن نامیده می‌شود، این همه، احیای مجدد متعه را به عنوان مباحی از سر اضطرار توجیه می‌كند.» (6)
از مهم‌ترین مسائل دیگر ی كه ذیل سُورِ جلد سوم این مجموعه آمده است، می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
مساله نسخ در قرآن، محكم و متشابه، زنان پیامبر، ماجرای افك، منافقان و...
سومین مجلد از مجموعه «فهم قرآن حكیم» اثر محمد عابدالجابری، با ترجمه محسن آرمین توسط نشر نی منتشر شده است.
منابع:
1- نقد عقل عربی، محمد عابدالجابری، ترجمه سیدمحمد آل‌مهدی، انتشارات نسل آفتاب، چاپ 1389، ص245.
2- همان، ص505.
3- نومعتزلیان، محمدرضاوصفی، نشر نگاه معاصر، چاپ اول، صص69، 74 و 75.
4- همان، 87.
5- فهم قرآن حكیم، محمد عابدالجابری، ترجمه محسن آرمین، نشر نی، چاپ اول؛ 1399، ص15.
6- همان، جلد سوم، ص408.
منبع: روزنامه اعتماد
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید