داود فیرحی؛ اندیشمندی روشمند و چهره برجسته تاریخ اندیشه سیاسی معاصر

1400/8/22 ۱۱:۴۶

داریوش رحمانیان استاد دانشگاه اظهار داشت: داود فیرحی یکی از برجسته ترین چهره‌های تاریخ اندیشه سیاسی معاصر به عنوان یک پژوهشگر محسوب می‌شد. وی در چارچوب تفکر اسلامی و شیعی با تکیه بر میراث تفکر اسلامی و شیعی به مسایل تاریخ اندیشه سیاسی در جهان اسلام می‌پرداخت.

فرشته جهانی: داود فیرحی نظریه‌پرداز و پژوهشگر علوم سیاسی و اندیشه سیاسی اسلام  و یکی از متعهدترین و دلسوزترین اساتید دانشگاه بود که چندین‌بار به عنوان استاد نمونه دانشگاه تهران برگزیده شد. استمرار وی در پژوهشگری یکی از ویژگی‌های بارز وی بود که هیچ‌گاه از آن دست نکشید و آن را کنار نگذاشت. وی مؤلف ۱۰ کتاب و همچنین دارای حدود ۶۰ مقاله منتشره در مجلات و کنفرانس‌های علمی در حیطه اندیشه سیاسی اسلام نیز بود.  همچنین راهنمایی رساله‌های متعددی در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در حوزه اندیشه سیاسی اسلام را بر عهده‌ داشت. از مهم‌ترین آثار وی می‌توان به قدرت، دانش و مشروعیت در اسلام، دولت اسلامی و تولیدات فکر دینی، نظام سیاسی و دولت در اسلام، تاریخ تحول دولت در اسلام، روش‌شناسی و اندیشهٔ سیاسی در اسلام، دین و دولت در عصر مدرن، فقه و سیاست در ایران معاصر، آستانهٔ تجدّد؛ در شرح تنبیه الامة و تنزیه الملة و مفهوم قانون در ایران معاصر اشاره کرد. سرانجام دانشمند روشمند پس از سال‌ها جهاد علمی در ۲۱ آبان ۱۳۹۹ خورشیدی بر اثر کرونا دیده از جهان فروبست.

به مناسبت سالروز درگذشت این اندیشمند فرزانه پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به گفت وگو با «داریوش رحمانیان» نویسنده و استاد تاریخ دانشگاه تهران پرداخت که در ادامه متن آن آمده است:

*******

آشنایی و دوستی شما با داود فیرحی چگونه شکل گرفت؟

من با مرحوم داود فیرحی نخستین بار از راه نخستین اثر مهمی که ایشان به شکل کتاب منتشر کرد، آشنا شدم. درآن زمان یعنی سال ۱۳۷۸ در دانشگاه تبریز بودم که با  کتاب قدرت، دانش و مشروعیت دراسلام که توسط نشر نی منتشر شده بود، برخورد کردم. از مطالعه این کتاب لذت بردم، چون کتابی بود که از نظر بینش، روش و قوت استدلال نو و تازه بود. از آن به بعد آثار دکتر فیرحی را دنبال می کردم تا اینکه در ۱۳۸۴خورشیدی به دانشگاه تهران آمدم و در این سال نخستین دیدار حضور با ایشان داشتم، همچنین در ۱۳۸۶ خورشیدی در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران یک نمایشی در نقد و بررسی آثار و اندیشه‌های میشل فوکو برگزارشده بود که هم من و هم آقای فیرحی به عنوان سخنران دعوت شده بودیم، در حاشیه آن نشست با هم گفت وگو داشتیم و بدین ترتیب دوستی گسترنده و روزافزون ما پا گرفت. بعد از آن در موارد زیادی در رساله های دانشجویی و کارهای تحقیقی در نشست ها و در دعوت هایی که پاره ای از نهادها و موسسه ها برگزاری می کردند، ما با هم بودیم و از نمونه‌های مهم اواخر عمر مرحوم هاشمی رفسنجانی که یک گروهی زیر نظر ایشان در مورد آزاد اندیشی در دانشگاه آزاد تشکیل شده بود، که بنده و دکتر فیرحی و شمار دیگر از پژوهشگران و اندیشمندان جلسات زیادی در آنجا حضور داشتیم، بار دیگر یک سفر خارجی به ترکیه با هم داشتیم که همراه گروهی از دانشمندان چند روزی با هم بودیم. ناگفته نماند که کارهای دکتر فیرحی بیشتر گرایش پیدا کرده بود به تاریخ قاجاریه و معاصر و چون من هم بیشتر در همین حوزه کار می کردم، هر از گاهی چند با هم گفت وگوهایی داشتیم و تا آخر عمر پربار و شریف ایشان این دوستی، همراهی وهمفکری ادامه داشت.

نگاه داود فیرحی به اندیشه سیاسی و تاریخ سیاسی ایران چگونه بوده است؟

نگاه و کار دکتر فیرحی ویژگی های خاصی دارد، شاید بتوان گفت یکی از مهم ترین ویژگی ها این بود که وی در چارچوب تفکر اسلامی و شیعی با تکیه بر میراث عظیم و غنی تفکر اسلامی و شیعی به مسایل تاریخ اندیشه سیاسی در ایران و جهان اسلام  می‌پرداخت. این ویژگی بر میراث حوزه‌های علمی شیعی و میراث در واقع دیگر فرقه های مسلمان از برادران و خواهران اهل سنت تکیه داشت و دکتر فیرحی کوشش داشت که به عنوان یک پژوهشگر و اندیشگر دانشگاهی این پیوند را نه تنها برای خود حفظ کند، بلکه گسترش دهد. در حقیقت خود را در جریان نواندیشی دینی منتهی به عنوان یک دانشگاهی و نه به عنوان فعال سیاسی یا صرفاً یک متفکر دینی قرار می‌داد و فکر می‌کرد.

وی ضمن اینکه تکیه بر میراث حوزه داشت، کاملاً دانشگاهی فکر می کرد. باز به همین دلیل دکتر فیرحی با جهان غرب خیلی باز و گشوده برخورد می کرد با جریان های فکری و فلسفی غرب سعی می کرد، آشنایی روزافزون داشته باشد، آگاهی پیدا کند.

دکتر فیرحی خیلی روشمند پژوهش می کرد، حالا که در پیاده کردن این روش ها تا چه اندازه توفیق و توانایی داشت و آثارش تا چه اندازه قابل اعتنا و اعتبار است، جای بحث دارد، مانند هر انسان دیگری کاستی ها در کار دکتر فیرحی هم بوده هر شخصی در این عرصه تخصصی دارد، می تواند در آثار وی نقد کند. پویا بودن، یکی دیگر از ویژگی‌های دکتر فیرحی بود. در حقیقت ایشان نخست خود و اندیشه هایش را به چالش و نقد می کشید و بعد با دیگران در گفت وگو بود.  دکتر فیرحی به گونه ای کاملاً علمی و اخلاقی اهل گفت وگو، بحث، نقد و نظر بود.

کدامیک از تالیفات داود فیرحی را بهترین و کامل ترین می دانید؟ چرا؟

دکتر فیرحی کتاب‌های متعددی نوشت، بنابراین یک مقداری شاید دشوار باشد که کامل ترین و مهمترین را انتخاب کرد اما از نظر بنده ۲ تا اثر آخرش یعنی فقه و سیاست در ایران معاصر و آستانه تجدد از نظر روش پژوهش و طرز استدلال و تفسیر، پخته تر و پرورده تر هستند. سعی دکتر فیرحی در کتاب فقه و سیاست در ایران معاصر که از انقلاب مشروطه تا تاریخ معاصر ایران را در برمی گیرد، براین بود تا تاریخ تحول اندیشه سیاسی را در ارتباط با تحولاتی که فقه سیاسی شیعی به خودش دیده بود، تبیین و روایت کند. این اثر بسیار آموزنده است هر چند امکان دارد که در مواردی، شخصی به عنوان پژوهشگر، نقدهایی بر اجزای روایت ایشان داشته باشد. از دیگر کتاب ها مهم وی همان گونه که گفته شد، کتاب آستانه تجدد است که شرحی بسیار پراهمیت بر کتاب تنبیه الامه نایینی است. به جرات می توان گفت که تاکنون کتابی جامع تر و کامل تر از این کتاب در این حوزه نمی نشناسم. یعنی از نظر بنده کار دکتر فیرحی یک نقطه عطف درباره زندگی و آثار مرحوم نایینی و به ویژه مهمترین اثرش یعنی تنبیه الامه است زیرا با وجود اینکه آثار متعددی به شکل مقاله، کتاب، کتابچه یا فصل هایی از یک کتاب و... در این خصوص تاکنون به نگارش درآمده است  اما جامع ترین و مفصل ترین شرحی که ما تاکنون توانستیم در زبان فارسی و دیگر زبان‌ها به دست بدهیم، همین کتاب دکتر فیرحی است.

تاثیرگذاری مرحوم فیرحی بر مطالعات و پژوهش ها در زمینه اندیشه سیاسی ایران را چگونه ارزیابی می کنید؟

دکتر فیرحی دانشجوهای زیادی تربیت کرد که بسیاری از آنها در حال حاضر خودشان دانشجو تربیت می کنند و پژوهش می کنند و خطی که دکتر فیرحی در واقع نشان داده بود و دنبال می کرد، آنها دنبال می کنند.

در حوزه و میان حوزویان و جوانانی که به عنوان طلبه به پژوهش در مباحث سیاسی علاقه دارند، آثارش تاثیر گذاشت و روایت دکتر فیرحی مثلًا از همین نایینی و کتابش ذهن بسیاری بر این جوانانی که امروزه به عنوان پژوهشگران حوزوی در تحول فقه سیاسی مشروطه کار می کنند، غیر قابل انکار است. بنابراین باید گفت دکتر فیرحی یکی از برجسته ترین چهره های تاریخ اندیشه سیاسی معاصر به عنوان یک پژوهشگر محسوب می شد.

منبع: ایرنا