فرهنگ ناملموس چیست؟ / آذر جوادزاده

1399/8/27 ۱۰:۵۱

ما بیان‌های حسی و تفکری فرهنگی‌مان را در پاسخ به گوناگونی محیط‌زیست که از نسلی به نسل دیگر آرام‌‎آرام جان گرفته‌اند و احساس هویت و بقا را زنده نگه می‌دارند، با یکدیگر همخوان می‌کنیم.

ناملموس چیست؟

ما بیان‌های حسی و تفکری فرهنگی‌مان را در پاسخ به گوناگونی محیط‌زیست که از نسلی به نسل دیگر آرام‌‎آرام جان گرفته‌اند و احساس هویت و بقا را زنده نگه می‌دارند، با یکدیگر همخوان می‌کنیم.

یونسکو و میراث فرهنگی :

عناصر مهمی در زندگی وجود دارد که ما برای نسل‌های آینده به آن‌ها توجه و از آن‌ها حفاظت می‌کنیم. این عناصر ممکن است بنا بر ارزش‌های اقتصادی در آینده و یا هم‌اکنون بسیار ضروری باشند، اما بخاطر اینکه آن‌ها حس خاصی را در درون ما ایجاد و یا تداعی می‌کنند، برای ما اهمیت دارند.مثلا حس تعلق به کشور، یک سنت، یا روشی از زندگی. بیان‌های حسی و تفکری ممکن است ابزاری برای کار باشند، ساختمان‌هایی که دیده می‌شوند، آوازهایی که خوانده می‌شوند و یا داستان‌هایی که روایت می‌شوند. هر شکلی که می‌گیرند بخشی از میراث بشری هستند و نیاز به تلاش عملی برای پاسداری دارند.

واژه‌ی میراث فرهنگی در دهه‌های اخیر مفاد خود را بیشتر به دلیل ابزار توسعه یافته به وسیله‌ی یونسکو بطور قابل ملاحظه‌ای تغییر داد. میراث فرهنگی با یادمان‌ها و مجموعه ابزار و اشیای قابل رویت پایان نمی‌پذیرد. این میراث همچنین سنت‌ها یا میراث بجامانده‌ی نشات گرفته از بیان‌های حس‌شده و تفکرشده‌ی گذشته بر نسل‌های ما و زندگی نیاکان ما همچون: رسوم سنتی، هنرهای اجرایی، دانش اجتماعی، مناسبت‌ها ، دانش و مهارت‌های مربوط به طبیعت و جهان یا صنایع دستی را شامل می‌شود.

میراث فرهنگی؟

یونسکو به عنوان تنها نهاد در سیستم سازمان ملل با تعهد ویژه به فرهنگ، در سنجه‌های مربوط به جزییات فرهنگ ناملموس و اقدام برای پاسداری موثر از میراث فرهنگی کشورها با دولت‌های عضو همکاری می‌کند. به عنوان اولین سنجه، وفاقِ جمعی برای صدور بیانیه‌ی پاسداری از فرهنگ ناملموس یک مرحله‌ی اصلی ِ پیشرفت برای سیاستگذاری‌های جدید در حوزه‌ی میراث فرهنگی به‌شمار می‌رود.

میراث فرهنگی ناملموس :

در عین حال که میراث فرهنگی ناملموس ِشکننده عامل مهمی در ابقای تنوع فرهنگی در مواجهه با رشد جهانی‌شدن است، این میراث به کامیونیتی‌های(اجتماعات محله ای) مختلف ، در گفتگو و تعامل فرهنگی، احترام متقابل مشترک به دیگر روش‌های زندگی؛ کمک شایان توجهی می‌کند.

اهمیت میراث فرهنگی ناملموس فقط یک مانیفست فرهنگی به خودیِ خود نیست، بلکه مهم‌تر از آن گنجینه‌ای از دانش و مهارت و هنر است که از یک نسل به نسل دیگر منتقل شده‌اند. ارزش اجتماعی و اقتصادی انتقال دانش مربوط به گروه‌های اقلیت و برای گروه‌های اجتماعی بزرگ‌تر در یک مرزوبوم تلقی شده و برای توسعه‌ی قلمروها تا توسعه‌ی اشخاص از اهمیت بسزایی برخوردار است. اما میراث فرهنگی ناملموس چیست؟ :

روش زندگی سنتی و امروزی درکنار هم و در آن ِ واحد : میراث فرهنگی ناملموس فقط میراث سنتی را ازگذشته به ما ارائه نمی‌کند بلکه شامل اقدامات کنونی در قلمرو شهری و روستایی که گروه‌های متنوع فرهنگی در آن شرکت می‌کنند نیز می‌شود.

جامع و فراگیر: ما بیان‌های میراث فرهنگی ناملموس را که شبیه به عمل و ممارست دیگران است، باهم همخوان کنیم. هرچند ممکن است این میراث مربوط به روستای همسایه باشد یا مربوط به شهری در آن سر ِ دنیا، یا مردمی که مهاجرت کرده‌اند و ساکن منطقه‌ای دیگر شده‌اند، همه‌ی آن‌ها مجموعه‌ی میراث فرهنگی ناملموس است : آن‌ها در پاسخ به محیط زیست آرام آرام جان گرفته‌اند و از یک نسل به نسل دیگر منتقل شده و حسی از هویت و بقا را به ما می‌دهند، ما را ازگذشته‌ی خود به هم‌اکنون و نیز به‌سوی آینده‌ی مشترک پیوند می‌دهند.میراث فرهنگی ناملموس پرکتیس‌های مشخص و خاص به یک فرهنگ را زیر سوال نمی‌برد. بلکه موجد انسجام اجتماعی، تشویق ِ حسی از هویت و تعهد در افراد (که بخشی از یک کامیونیتی یا مجموعه‌ی کامیونیتی‌های مختلف هستند) شده تا همگان حس کنند که متعلق به جامعه‌ی بزرگ بشری هستند.

نمایانگر: میراث فرهنگی ناملموس نه فقط به عنوان یک کالای فرهنگی، بلکه در مقام مقایسه ، برای انحصاری‌بودن و استثنایی‌بودن اش بسیار ارزشمند است. دانش سنتی و مهارت‌ها و آداب و رسوم در کامیونیتی‌ها شکوفا شده و از نسلی به نسل دیگر انتقال داده می‌شود. این میراث به همه‌ی اعضای یک کامیونیتی و نیز به مجموعه‌ی کامیونیتی‌ها تعلق دارد.

کامیونیتی(اجتماع) محور : میراث فرهنگی ناملموس مادامی که در کامیونیتی‌ها، گروه‌ها و افراد (که این میراث را خلق کرده و حفظ و منتقل کرده‌اند) رواج دارد، به عنوان میراث مورد وفاق است. بدون ِ به‌رسمیت شناختن آن‌ها، هیچکس نمی‌تواند برای آن‌ها تصمیم بگیرد که یک بیان حسی یا یک پرکتیس یک میراث فرهنگی ناملموس است.

پاسداری از یک میراث زنده :

درست مانند مفهوم فرهنگ از منظر ِکلی، میراث ناملموس نیز یک تغییر و رشد مستمر دارد و با هر نسل جدید غنی‌تر و قدرتمندتر می‌شود. بسیاری از بیان‌های حسی و ابزارآلات مربوط به میراث فرهنگی ناملموس در معرض تهدید خطر در فرایند جهانی‌شدن و یکپارچه‌شدن قرارگرفته و همچنین با کمبود حمایت، قدرشناسی و اقبال مواجه هستند. اگر میراث فرهنگی ناملموس آموخته و پرورده نشود، این خطر وجود دارد که برای همیشه فراموش شود یا به عنوان پرکتیس‌های متعلق به گذشته مهجور بماند. حفاظت و نگهداری از این میراث و تحویل ِ آن به آیندگان ،میراث فرهنگی را قدرتمند و زنده نگه می‌دارد و در عین حال گشایشی برای تغییر و سازگاری را فراهم می‌آورد.

به منظور حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس، نیاز به معیارهای مختلف داریم که هرکس برای حفاظت از یادمان‌ها، جانمایی‌ها و فضاهای طبیعی بتواند استفاده کند. برای زنده نگه داشتن ناملموس ِمرتبط با فرهنگ می‌باید فرهنگ ناملموس به طور مرتب مورد تمرین و ممارست قرار گرفته و در میان کامیونیتی‌ها و در بین نسل‌ها آموخته شود.

کامیونیتی‌ها و گروه‌هایی که این سنت‌ها و آداب و رسوم را عمل می‌کنند در هرکجای دنیا از سیستم‌های خودشان برای انتقال دانش و مهارت‌شان استفاده می‌کنند،که معمولا از سیستم‌های گفتاری تا نوشتاری تبعیت می‌کند. بنابراین فعالیت‌های پاسداری از فرهنگ ناملموس، هر کجا که اقتضا کند کامیونیتی‌ها،گروه‌ها و نیز افراد داری چنین میراث را درگیر می‌کند.

این خطر که عناصر مشخص میراث فرهنگی بدون حمایت و توجه از بین برود یا ناپدید شود؛ همیشه وجود دارد.اما ما چطور می‌توانیم یک میراث فرهنگی را که مرتبا تغییر می‌کند و بخشی از فرهنگ زنده است، پاسداری و مدیریت کنیم ؛ بدون اینکه آن‌ها را نادیده بگیریم یا بی اهمیت‌اش کنیم؟ پاسداری از آن‌ها شامل انتقال دانش، مهارت‌ها و معانی است. به عبارت دیگر، پاسداری از فرهنگ ناملموس بر فرایندهای درگیرشدن در حین انتقال، یا ارتباط‌گرفتن با میراث فرهنگی ناملموس از نسلی به نسلی، یا فراتر از آن براساس تولید جلوه‌های غیرانتزاعی، مثل اجرای رقص، یک آواز، یک آلت موسیقی و یا یک صنایع دستی تمرکز می‌کند.

پاسداری از فرهنگ ناملموس به این معنی است که مطمئن باشیم که این میراث به عنوان یک بخش فعال زندگی برای نسل‌های امروز باقی می‌ماند که تحویل نسل فردا خواهند داد. هدف معیارهای پاسداری در اطمینان از زیست‌پذیری، واکنش‌های مستمر و در انتقال نهفته است. طرح‌های میراث فرهنگی ناملموس شامل شناسایی و مستندسازی برای میراث، پژوهش، حفاظت، پیشرفت، ارتقاء یا انتقال – به ویژه از آموزش رسمی و غیررسمی – به درستی بازآفرینی ِ دیدگاه‌های مختلف است.

پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس یک منبع مهم توسعه ی اقتصادی است، نه فقط لزوما برای فعالیت‌های تولیدی و درآمدزایی مانند توریسم، که ممکن است میراث موجود را تخریب کند. بجای آن می‌تواند روی ارتقاء کارکردهای میراث فرهنگی ناملموس در جوامع تمرکز کرده و ناتوانمندان را در سیاستگذاری‌های اقتصادی لحاظ کند.

یک بیانیه برای به رسمیت شناختن ِ بین المللی :

همچون یک نیروی محرکه‌ی تنوع فرهنگی، میراث فرهنگی ناملموس رسمیت بین المللی را دریافت کرده و وجه ِ پاسداری به یکی از قدم های اولیه‌ی همکاری بین‌المللی تبدیل شده است.

بیانیه‌ی پاسداری از فرهنگ ناملموس در کنفرانس عمومی یونسکو در سال ۲۰۰۳ در اولین حمایت از تامین قانونی و در چارچوب اداری و مالی برای پاسداری از این میراث به تصویب رسیده است. یک بیانیه در واقع یک توافق ثبت شده‌ی بین‌المللی بوسیله‌ی دولت‌ها و بنیانگذاری قوانین و الزامات داخل هرگروه و مابین گروه‌ها به شمار می‌رود.

هدف‌های کنوانسیون ۲۰۰۳ در باره‌ی پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس که در مرحله‌ی توافق‌های بین‌المللی بر مبنای درنظرگرفتن حقوق بشر، احترام مشترک بین کامیونیتی‌ها و توسعه پایدار استوار است.

این بیانیه در سطح ملی فراخوانی برای پاسداری از میراث ناملموس زنده در قلمرو یک دولت محسوب می‌شود. در میان مفاد بیانیه از هر دولت برای شناسایی و تعیین میراث با مشارکت کامیونیتی‌ها، گروه‌ها و سازمان‌های مردم‌نهاد ِمرتبط نیز درخواست شده است.

تمام دولت‌هایی که بیانیه را به تصویب رسانده‌اند در کنفرانس عمومی با هدف انتخاب ۲۴ عضو از کمیته‌ی بین‌دولتی به منظور محرک پیشرفت هدف‌های بیانیه و رصد اجرایی آن،گردهم آمدند. این کمیته‌ی بین‌دولتی در باره‌ی اینکه کدام میراث ناملموس می‌باید در فهرست آثار ثبت شود، همچنین در باره‌ی تامین پشتوانه‌ی مالی بین‌المللی و انتشار بهترین اقدامات پاسداری؛ تمهیداتی را در نظر گرفته است.

وقتی که یک عنصر (میراث زنده ی بشری) در یک قلمرو یا بیشتر از یک قلمرو یافت می‌شود همه‌ی دولت‌مردان در حوزه‌ی قلمروهای مختلف می‌باید باهم و دست به دست هم آن را به عنوان یک اثر ِ چندملیتی معرفی کنند.

اگر درکمیته‌ی بین‌دولتی این عنصر به عنوان میراث فرهنگی ناملموس انتخاب شود بلافاصله باید در لیست میراث فرهنگی ناملموس در نیاز فوری به پاسداری، یا در لیست نمایشگر میراث فرهنگی ناملموس انسانی ثبت شود. لیست ِ پاسداری فوری لیست خیلی مهمی است، بخاطر اینکه هدف‌های آن برای دراختیار گرفتن معیارهای پاسداری برای آن دسته از بیان‌های حسی یا جلوه‌های میراث فرهنگی ناملموس که زیست‌مند و زنده اند – همان‌ها که واکنش‌ها و انتقال مستمر دارند – تحت مراقبت قرار می‌گیرد. ثبت یک عنصر در لیست نمایشگر برحسب اطمینان از قابلِ رویت‌بودن و نیز با آگاهی از قدر و اهمیت و تقویت گفتگو، که بازتاب تنوع فرهنگی گسترده ی جهانی و تصدیق خلاقیت بشری است؛ انجام می‌شود.

کمیته همچنین برنامه‌ی ثبت نام را منتشر کرده و مرتبا به‌روز می‌کند. پروژه ها و فعالیت‌هایی به عنوان بهترین بازتاب اهداف و اصول بیانیه انتخاب می‌شود. این برنامه‌ها ،پروژه‌ها و فعالیت‌ها همچون مثال‌های پاسداری و انتشاری به عنوان تلاش‌های گزیده ارائه می‌شود.

هرچند فقط دولت‌های کشورهای مختلف که در تصویب بیانیه شرکت کرده‌اند می‌توانند عناصر میراث فرهنگی ناملموس را برای انتخاب‌شدن در کمیته پیشنهاد دهند، طرح اصلی می‌باید با مشارکت تام و همه‌ی کامیونیتی‌ها و گروه‌های مرتبط و ذینفع تهیه شده باشد.

از کجا شروع کنیم؟

همانطورکه یادمان‌ها و آثار هنری شناسایی و جمع‌آوری شدند، میراث فرهنگی ناملموس هم می‌تواند جمع‌آوری، ثبت و شمارش شود. در واقع برای یک کشور اولین مرحله‌ی پاسداری این است که بیان‌های حسی و جلوه‌های فرهنگی را که می‌تواند مربوط به میراث فرهنگی ناملموس باشد، آن‌ها را شناسایی، ثبت و اعلام موجودی کند. این فهرست می‌تواند به مثابه پایه‌ی شاخص‌های پاسداری در حال توسعه ابزارها و بیان ِ حسی که اضافه‌شده و در موجودی شرح داده شده را ارائه کند.کامیونیتی‌ها خودشان می‌توانند در شناسایی و تعیین میراث فرهنگی خودشان شرکت کنند. آن ها تنها کسانی هستند که می‌توانند تصمیم بگیرند کدام اقدامات بخشی از میراث فرهنگی آن‌ها است.

ماترک میراث فرهنگی ناملموس می‌باید شامل همه‌ی انواع بیان‌های حسی، فارغ از این‌که چقدر عمومیت دارند، چقدر مورد توجه‌اند، چه مقدار از مردم (در کامیونیتی) در آن‌ها شرکت می‌کنند و چقدر در کامیونیتی موثرند. این میراث می‌تواند قابل توصیه برای تصمیم‌گیری باشد که کدام میراث فرهنگی ناملموس تحت مراقبت یا تحت فشار زیاد است. به راستی چقدر جلوه‌ها و بیان‌های حسی گسترش‌یافته است، با چه میزان مشارکت مردم و چه میزان از تاثیر آن ها در موجودی ها ذکر خواهد شد تا ضعیف یا قوی بودن هریک از آن‌ها را نشان دهد. به خاطر اینکه میراث فرهنگی ناملموس موضوعی دائم در حال تغییر است و فهرست آثار می‌باید دائم به‌روز شود.

بیانیه همچنین از تلاش مربوط به کشورهایی که بر روی بیانیه‌ی پاسداری میراث فرهنگی ناملموس توافق کرده اند، حمایت می‌کند.کشورها می‌توانند برای همکاری بین‌المللی کمیته‌ی بین‌دولتی برای پاسداری از میراث ثبت شده‌ی در لیست پاسداری فوری، برای آماده کردن فهرست‌ها و برای حمایت از پروژه ها، برنامه‌ها و فعالیت‌ها، تمامی تقاضاها را بپذیرند.

منبع: UNESCO, 2015, What Is Intangible Cultural Heritage, Www.Unesco.Org

منبع: انسان شناسی و فرهنگ