تاریخ فتوحات مسلمانان

1399/5/25 ۰۴:۳۰

«فتوح‌البلدان» آخرین کتاب عمده‌ای است که درباره فتوحات مسلمانان به دست ما رسیده است و از منابع کم‌نظیر تاریخ ایران و جهان اسلام در قرن‌های هفتم، هشتم و نهم میلادی به‌شمار می‌رود و نه‌تنها در دوران متأخر بلکه در قرون متمادی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع خاورمیانه و جهان عرب مورد استفاده محققان و تاریخ‌نویسان بوده است.

«فتوح‌البلدان» آخرین کتاب عمده‌ای است که درباره فتوحات مسلمانان به دست ما رسیده است و از منابع کم‌نظیر تاریخ ایران و جهان اسلام در قرن‌های هفتم، هشتم و نهم میلادی به‌شمار می‌رود و نه‌تنها در دوران متأخر بلکه در قرون متمادی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع خاورمیانه و جهان عرب مورد استفاده محققان و تاریخ‌نویسان بوده است. بخش مهمی از این کتاب مربوط به ایران است. نشر ماهریس اخیرا ترجمه محمد توکل از این کتاب را که سال‌ها پیش به انتشار رسیده بود، بازنشر کرده است. نویسنده کتاب فتوح‌البلدان احمد بن‌یحیی بلاذری است. شهر بغداد به‌عنوان زادگاه و محل ولادت بلاذری ذکر شده است، ولی تاریخ ولادت او را نه به دقت بلکه به تقریب و از‌طریق استدلال می‌توان معین کرد. از منابع تاریخی برمی‌آید که وی در دوران کودکی و نوجوانی و بخشی از عهد شباب خود را در زمان خلافت مأمون عباسی گذرانده است. به گفته ابن عساکر و نویسندگان دیگر به نقل از او، بلاذری مأمون را مدح گفته است. افزون بر این، مترجم این کتاب نیز بنا بر تحلیلی که در بحث درباره کتاب «عهد اردشیر» (کتاب دیگر بلاذری) گفته، وی این کتاب را در زمان خلافت مأمون ترجمه کرده است. بنابراین بلاذری هنگام مرگ مأمون، لااقل در اواخر دهه دوم عمر خود بوده است و می‌توان تاریخ ولادت او را در آخرین سال‌های قرن دوم هجری برآورد کرد. ازجمله تألیفات بلاذری که ذکر آنها در منابع موجود به جای مانده، چهار اثر است: فتوح‌البلدان، فتوح‌البلدان بزرگ، انساب الاشراف و عهد اردشیر.

«فتوح‌البلدان» به‌طور کامل یعنی از ابتدا تا انتها بر جای مانده و جز در چند مورد جزئی تقریبا سالم و دست‌نخورده به زمان کنونی انتقال یافته است. این کتاب بر اساس بلاد مختلف تنظیم شده و تاریخ این بلاد را از نخستین زمان‌های توجه مسلمانان به گشودن و تصرف هر‌یک از آنها آغاز کرده و غالبا تا عصر خویش ادامه داده است. بدین‌سبب کار بلاذری با تاریخ‌نویسانی همچون طبری و ابن‌اثیر، ذهبی و دیگران که به وقایع‌نگاری‌های سالانه و دوره‌ای پرداخته‌اند، کاملا متفاوت است. همچنین اثر او سیره‌نویسی یا کتاب مغازی نیست تا منحصرا به وقایع زمان پیامبر اسلام یا شخصیت معینی مربوط باشد. با این حال، این کتاب یک مجموعه کامل تاریخ جهان اسلام در قرن‌های هفتم، هشتم و قسمتی از قرن نهم میلادی به شمار می‌رود و کتابی نیست که به یک بلد یا کشور معین اختصاص داشته باشد. همچنین یک کتاب طبقات یا تاریخ انساب به شمار نمی‌رود.

بلاذری در آغاز کتاب خود به اتخاذ یک روش کار اشاره می‌کند؛ عناصر عمده این روش عبارت‌اند از ادغام و اختصار. منظور از ادغام این است که مؤلف روایت‌های مختلفی را که استماع کرده و به عبارت دیگر داده‌های تحقیق خود را مورد سنجش و ارزیابی قرار داده و نقاط ضعف و خلأ موجود در هر‌یک از آنها را به کمک بقیه رفع کرده و به این شکل آنها را با یکدیگر درآمیخته و یک کل به دست داده است. اختصار، دومین شیوه کار بلاذری است که در پاره‌ای موارد جنبه افراط به خود می‌گیرد؛ به‌گونه‌ای که مترجم ناچار شده به کمک زیرنویس‌ها زمینه موضوع را برای خواننده روشن کند. مترجم تلاش كرده با وجود سلیس و روانى با نثرى ادبى كه با آثار تاریخى همخوانى بیشترى دارد، كار را به انجام رساند. زیرنویس‌هاى كتاب از مترجم است. قسمت اعظم این زیرنویس‌ها برای توضیح مطالب متن آورده شده؛ زیرا بلاذرى در این كتاب شیوه اختصار به كار برده و این شیوه ممكن است سبب ابهام شود. در مواردى نیز زیرنویس‌ها به دلیل رفع توهماتى است كه نسبت به برخى عنوان‌ها و واژه‌ها وجود دارد و مترجم دلایل صحت نظر خود را درباره آنها بیان داشته است. در همه موارد سعى شده هرگونه توضیح یا اظهارنظر از سوى مترجم تا حد امكان بر منابع تاریخى و مراجع معتبر استوار شود. برخى واژه‌ها كه مفهوم اصطلاحى مركب و نسبتا پیچیده‌اى داشته و ترجمه آنها به لغات دیگر سبب بدفهمى یا نارسایى مطلب مى‌شده است، به گونه اصلى خود نقل شده و در عوض مفهوم آنها ذیل صفحات بیان شده است. تلفظ اسامى خاص متن براى همگان آسان نخواهد بود و از سویى كاربرد علائم در تمام موارد نیز كار سهلى نیست؛ بنابراین هر دو کار انجام شده و در فهرست اعلام بسیارى از نام‌ها با علائم لازم آورده شده تا در صورت تمایل به آن رجوع شود. فهرست‌هایی كه در پایان كتاب آمده، به ترتیب عبارت‌اند از: نام‌ها، مكان‌ها، جنگ‌ها، صلح‌ها، فتح‌ها و عهدنامه‌ها، كتاب‌ها و نشریه‌ها و نام‌هاى متفرق.

منبع: روزنامه شرق