یادی از روزنامه پروین خمسه نخستین نشریه شهرستان زنجان

1391/11/7 ۰۱:۲۷

یادی از روزنامه پروین خمسه نخستین نشریه شهرستان زنجان

>
عنایت الله رحمانی

مقدمه
واژه «روزنامه»درمتون کهن فارسی به کار ¬رفته است ومنظورازان، بیان وقایع مهم دربار پادشاهان و شرح زندگانی وزراء وبزرگان بوده و در یک نسخه منتشر می¬شده است.
این واژه تا اوائل دوره قاجار نیزبه همین مفهوم بوده است، چنانکه مجموعه¬هایی از این روزنامه¬ها در زبان فارسی موجود است که آخرین مجموعه مستقل از این نوع، روزنامه میرزامحمد کلانتر شیراز در شرح وقایع زندیه، و روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه است.
در دوره قاجاریه در معنی واژه روزنامه تغییری پدید آمد. به گزارش¬های وقایع نگاران دولتی که از شهرستان¬ها اخبار جاری را به دولت مرکزی می¬نوشتند نیز روزنامه گفته می¬شد. روزنامه خبرهای کوتاه اجتماعی و سیاسی و اقتصادی زمان خود را سریعتر از کتاب منتشرمی کرد و به همین دلیل چاپ و نشران در میان مردم با استقبال مواجه شدکه بتدریج هوادارانی پیدا کرد. امروزه روزنامه¬های قدیم همپای با کتاب و اسناد دولتی، از منابع تحقیقی محسوب می¬شوند.
آغاز روزنامه فارسی زبان
تاریخ انتشاراولین روزنامه فارسی زبان بطور دقیق معلوم نیست، براساس اسنادموجود،ظاهرا در پایتخت قدیم هند (دهلی) در سنه 1798 میلادی 1213-1212 (هـ ق) بوده است.
اولین روزنامه که در ایران دائر شد روزنامه ای است که در حدود 1250ق توسط میرزا صالح شیرازی درتهران د ایر کرد ه بود و به صورت چاپ سنگی بوده است. این روزنامه اسم مشخصی نداشته و به انگیزه نخستین بودنش، به نام «اولین روزنامه ایران» و زمانی به نام «کاغذ اخبار» از آن یاد شده است،
زیرا در طلیعه آن، چنین یاد شده بود. لیکن از آنجا که در سرلوحه شماره¬های موجود از روزنامه و مطالبش با عنوان «اخبار » یادگردیده بود،لذا همین «اخبار» را باید نام آن انگاشت. با این وصف از آن بیشتر به «کاغذ اخبار» یادشده است، نسخه¬های موجود«کاغذ اخبار» بسیارمعدودند، تنها یک نسخه از نخستین شماره این روزنامه در ایران و دو شماره در کتابخانه بریتانیا به دست آمده است. پیدایش روزنامه بطور مرتب و منظم از اقدامات میرزا تقی خان امیرکبیر، در زمان سلطنت ناصرالدین شاه است. این مرد بزرگ مانند اقدامات مفید و اساسی دیگری که در ایران انجام داد، به تأسیس روزنامه( نظیر جراید اروپا) اقدام نمود و دراخر دوران صدارت خود روزنامه¬ای به نام «وقایع اتفاقیه» تأسیس و منتشر کرد. و بعداً با تغییر اسم به نامهای «دولت علیه» و(( روزنامه ایران)) انتشار یافت.
دردوره ناصری اغلب جراید دولتی بود و در پایتخت منتشر می¬شد و اگر احیاناً در بعضی از ولایات از قبیل اصفهان، تبریز و فارس روزنامه¬ای انتشارمی یافت تحت نظر حکام وقت قرارداشت. در وزارت انطباعات که یکی از وزارت خانه¬های مهم آن زمان بوده اداره¬ای به اسم «اداره الطباعه مبارکه» وجود داشته که وظیفه آن تنظیم مطالب و انتشار روزنامه¬های دولتی بوده است.
اولین روزنامه یومیه زمان مظفرالدین شاه روزنامه «خلاصه الحوادث» است که همه روزه به استثنای روزهای یکشنبه وجمعه روی یک ورق طبع و توزیع می¬شده است و شماره اول ان در روز شنبه چهاردهم جمادی الاخر 1316 هـ ق منتشر گردید و مندرجات آن خلاصه عمده وقایع و اخبار جهان بود و به همین مناسبت نام آن خلاصه الحوادث گذشته شد تا نمره 1107 مورخ 17 ربیع الثانی 1221 قمری ان ملاحظه شده است.
روزنامه¬های غیردولتی در دوره مظفرالدین شاه توسط اشخاص غیردولتی منتشر شدند.

سخنی چند از «روزنامه پروین خمسه »
((اولین شماره پروین خمسه)) روزدوشنبه 19 شوال المکرم 1349 هـ ق مطابق 19 اسفنده 1309 شمسی،برابربا 9 مارس 1931 در قطع 35×46 چهار صفحه با چاپ سربی، چهارستونه در چاپخانه اقبال زنجان منتشر شد.
سرلوح : صاحب امتیاز و مدیر* میرزا عیسی خان قانون خواه، لوایح و مقالات وارده مطلقاً مسترد نمی¬گردد. اداره در حک و اصلاح آن مختار است. مرکزجر یده: زنجان، موقتاً اداره ناصرالملله عنوان تلگرافی پروین خمسه. عجالتاً هفته ای سه شماره در اینده یومیه تک شماره چهار شاهی است. قیمت اشتراک در داخله یک ساله 60- ششماه 30- سه ماه 20 قران، خارجه یک لیره، تعیین اجرت طبع لوائح خصوص و اعلانات با دفتر است.
در سر مقاله شماره اول با عنوان" مقدمه"چنین امده است قلم دست می گیریم به یاری پروردگار توانائی که برای تمیز خیر و شر به انسان قوه ممیزه داده و برای جلب نفع و دفع ضرر قوه عامله عنایت فرموده جزء و کل لوازم زندگی هر گروهی را در دسترس خویش گذارده، سعادت هر عاتله و هر ملت و همه ملل دنیا را (سولیداریته) و یا انجام تعاون مشترک ضروری عمومی مقرر داشته است.انتشارمی دهیم نامه پروین خمسه رابه مددمهین پیغمبری که طرق خطرات هزاران سال بعدامت خودرادریک هزاروسیصدوپنجاه سال قبل مسدودفرموده،"مقصدومسلک"ماتعقیب خواهیم کردیک رشته اقتصادیات عملی رابه طریق فهمانیدن نواقص کارونشان دادن طرق تنظیم مساعی پنجگانه، کوشش خواهیم کردبراینکه سرمایه داران محل وبه خصوص ملاکین زیادتر به گشندمنافع معمولی خودشان رابه طریق منافع فلاحین. ماباتمام قواسعی خواهیم کردبراستقراراتکال به نفس واعتمادبه وجود(لیس للانسان الاماسعی) ماجدوجهدخواهیم کردبه برانداختن خرافات وموهومات منافی باشرع وعقل که باعث عقب مانده گی و بیچاره گی عموم گردیده است، بلی این است مقاصداساسی اداره کنندگان نامه پروین که درهیچ زمانی ازاین خطوط منحرف ومنصرف نشده ونخواهندشد.
روزنامه" پروین خمسه" 98 سال از انتشار اولین روزنامه درایران بود.و81 سال پیش در شهر زنجان منتشر گردیده است.در اولین شماره روزنامه (نوید). پاصفحه به این شرح آمده است.
برای پاصفحه نامه پروین چندین رساله از نویسندگان معروف و مورخین به روز دنیا انتخاب نموده همگی را انتشار خواهیم داد.
قسمتی از کتاب نفیس معرف ابطال را که قلم حقیقت شیم «توماس کارلیل» نویسنده وفیلسوف و مورخ مشهور انگلیس بوده و آن قسمت راجع به عظمت و جلالت پیغمبر مسلمین است محض تیمن وتبرک واهمیت موضوع پا صفحه نمرات اولیه پروین قرار داده یک ارمغان گران مایه به خوانندگان تقدیم می¬نمائیم. زیرا خوانندگان پروین پس از قرائت این قسمت به خوبی خواهند دانست که به هزار یک عظمت پیغمبر خود شانی پی نبرده، دیگران ظل تعلیمات عالیه اجتماعی آن ذات مقدس به این مقام رسیده¬اند.
نظر به اشکال مطالب و تقدس موضوع، ترجمه و تشریح آن را از حضرت حجه الاسلام آقای حاجی میرزا ابی عبدالله دامت افضاله تقاضا نموده حضرت معظم آشنائی مسلمین به علو مقام پیغمبر خودشان و اثبات توافق احکام اسلام با نفس تمدن واقعی و تمایل ذاتی خودشان به ترقی معارف استدعای ما را قبول فرموده¬اند.
در دومین شماره پاصفحه، ترجمه بخشی از «الابطال» «توماس کارلیل» به قلم میرزا ابوعبداله ضیائی مجتهد زنجانی (اعلی الله مقامه) آغاز شده است. و از شماره 58 به تاریخ 28 مرداد ماه 1310 شمسی پاصفحه مرحوم شیخ ابراهیم زنجانی (قزلباشی) بدواً تحت عنوان" نصایح عالیه" چنین معرفی شده است: لایحه ذیل دستور اجتماعی و تعلیم اخلاقی است که حضرت شیخ المشایخ آقای ابراهیم زنجانی دامت افاضاته تقدیم اهالی مسقط الرأس خویش نموده هر تعلیمش مایه نجات و هر دستورش سرمایه حیات جماعت است. حضرت شیخ که در اوان امامت هیچ زمانی از خط حقیقت منحرف و از عصمت و تقوی منصرف نگردید در مرحله سیاست هم معلم تقوای سیاسی ومهذب اخلاق پارلمانی بوده در مدت وکالت هیچ مخالفی نتوانسته است منکر حق پرستی و حقیقت خواهی معظم له بشود.
اهالی محترم زنجان چنانچه در پندهای سودمند ایشان تعمق و تفکر نموده، از روی بصیرت به موقع اجری بگذارند می¬توانند به وجود نسل خلف حساس سالم وطن خواه با ایمان مطمئن گردیده، وداع شخصی و عمومی خودشان را تلف کفایت یک چنین نسل بسپارند.
نظر بر اینکه پندنامه حضرت شیخ دارای بیست و هشت صفحه است لهذا ما آن را قسمت قسمت نموده به نظر خوانندگان محترم نامه پروین می¬رسانیم."
معرفی روزنامه به قلم سردبیر روزنامه پروین خمسه
«روزنامه چیست»؟ روزنامه آئینه افکار عمومی است، روزنامه نماینده استعداد علمی و عملی محلی است.، روزنامه واسطه بین امم و ملل است.، روزنامه کاشف خبط و خطا تقصیر و قصور جماعت است، روزنامه پاسبان منافع و مصالح ملت و مملکت است روزنامه یگانه وسیله ایست که اهالی مشرق را از جریان مغرب و اهالی مغرب را از اتفاقات مشرف آگاه می¬سازد.
روزنامه لذیذترین و مفیدترین میوه¬ایست که نهال تمدن بار داده هیچ یک از ثمرات مدنیت ب ه قدر روزنامه مفید نیست. روزنامه یک لوحه عیب نمائی است که عادات پوسیده و رسومات مضره جماعات را به خودشان نشان داده. یک یک را بیخ کن می¬کند و ... در شماره 119 در آغاز پای صفحه تحت عنوان" ارمغان تازه" چنین بیان شده است.
هردم از این باغ بری میرسد. تازه¬تر از تازه¬تری می¬رسد.
حضرت استاد نا الاجل آقای آقاشیخ ابراهیم زنجانی برای هموطنان محترم خودشان ارمغان تازه ای که با زحمات زیاد تهیه فرموده است تقدیم داشته¬اند که قرائت آن مایه بیداری خوانندگان و وقوف از یک سلسله تاریخی است که تاکنون کمتر از مورخین سابق به این حلاوت و صحت و جمع¬آوری کرده¬اند.
آن تاریخ عبارت از کارهای بی¬نظیر مرحوم سلطان جلال الدین خوارزمی و استیلای مغول بر ایران و بر اسلام- شهادت فجیع سلطان جلال¬الدین مزبوره، غفلت و خودستائی خلفاء آن عصر و فقهای آن زمان و سایر نکات دقیقه که مولف با نهایت زحمت جمع¬آوری فرموده علاوه بر ملت خدمت مهم قابل تقدیری به عالم تاریخ کرده است.
نظر به اینکه هیچ نسخه تاریخی از این نسخه مفیدتر نیافته و در خدمت به روحیات، مفید و جامع ندیده¬ایم لهذا آن را بطور «فیوتن» و یا پاورقی زینت نامه پروین قرار داده و شروع به درج آن می¬شود."
در شماره 305 پاورقی، مرغ جنگلی را به دین صورت شرح می¬دهند.
"پاورقی" بهترین و موثرترین کتاب رمان راستی که رشاد نوری نویسنده مشهور ترکیه آن را نوشته پس از آن آقای آقاشیخ ابراهیم زنجانی به واسطه نزدیکی به اوضاع محل آن را به فارسی ترجمه فرموده است اخیراً تحصیل شده و در جریده پروین بطور پاصفحه طبع و نشر می¬شود. کتاب های رمانی که تاکنون انتشار یافته هیچ یک به قدر این کتاب به اخلاقیات ماها نزدیکتر نبوده است. می¬توانیم بگوئیم که تحصیل آن و انتشارش یک خدمت مهم اخلاقی است که آقای آقاشیخ ابراهیم زنجانی به وطن خود فرموده است.
گر چه کلیه کتاب هایی که معظم له تألیف و تصنیف فرموده یک یک مفید و موثر است ولی این یکی بواسطه نزدیکی به اخلاقیات ایرانی از همه موثرتر و مفیدتر است، برای اینکه بعد از طبع در روزنامه کتاب "مرغ جنگلی" که آقای آقاشیخ ابراهیم نام گذاشته و یا چالی توشی که نویسنده اولیه آن کتاب را موسوم کرده، علیحده متتشر خواهد شد. شیخ ابراهیم زنجانی تا پایان عمر و اطلاعیه فوت که در شماره 359 منتشر شده با روزنامه همکاری داشته است".
آقای خلیق رضوی مدیر دبیرستان توفیق نیزاز همکاران روزنامه بوده است. روزنامه پروین خمسه مستقل بوده و به هیچ حزب و گروه وابستگی نداشته و از روزنامه¬های موفق شهر زنجان بوده که در آن شرایط به مدت شش سال تمام بطور مرتب منتشر شده و حاوی اکثر وقایع شهری و اصلاحات و اقدامات اولیای امور در سال¬های 1309 تا 1315 می¬باشدو جریان¬های سیاسی استان و تغییرات اجتماعی و اصلاحات انجام شده را در اکثر شماره¬های خود منعکس نموده است. ویژگی روزنامه پروین خمسه درمرحله اول کامل بودن آن است. که از شماره 1 تا 506 موجود است، و دیگری سبک نویسندگی ساده و روان ان است، و از نظر وقوف بر مسائل اجتماعی و سیاسی و تاریخی اخبار آن از نفایس عهد پهلوی اول است مورخین و پژوهشگران خود می¬دانند که اگر پژوهش یا تحقیقی بدون مراجعه به همه منابع و اسناد و مدارک صورت پذیرد تا چه حد ناقص و نارساست. این روزنامه در سال اول 120 شماره، سال دوم 83شماره، سال سوم 83 شماره، سال چهارم 76 شماره، سال پنجم 79 شماره، سال ششم 65 شماره، و تا تاریخ یکشنبه پنجم شوال 1355 هجری قمری مطابق 29 آذرماه 1315 که جمعاً 506 شماره مشاهده و در اختیار است به عمر روزنامه نگاری خود خاتمه می¬دهد. دفتر روزنامه پروین خمسه نیز با فوت میرزا عیسی خان قانون¬خواه معروف به ناصر المله که به سبب چاپ روزنامه ناصرالمله تهران(1302-1303)به ناصرالمله شهرت داشته بسته می¬شود.لازم به ذکراست شماره 390 و395 این روزنامه درهیچ کتابخانه پیدانمیشودظاهرانمره 391 اشتباهابه جای 390 منتشرشده وشماره 395تابه حال مشاهده نگردیده
مطالب روزنامه، سیاسی، اجتماعی، اخلاقی،ادبی،تاریخی وخبری بوده که عناوین مربوط به آنها در تمام شماره¬های روزنامه به چشم می¬خورد. سر مقاله¬ها اکثراً به قلم خود مدیر و صاحب امتیاز روزنامه (عیسی خان قانون¬خواه) با علامت اختصاری (ع ق) نوشته شده مطالب ادبی اکثراً اشعار مرحوم خسرو دارائی (برهان السلطنه طارمی) و فضل الله خان طغرل (مزین السلطان)بوده و برای تشویق دانش آموزان، نوشته¬های ادبی آنان را در شماره¬های متعدد منتشر نموده است. مطالب خبری روزنامه شامل اخبار جهان و اخبار شهرستان ها، اخبار داخلی، و وقایع محلی وبخشی ازان به اگهی های ثبتی اختصاص یافته و در همه شماره¬ها به چشم می¬خورد.درظمن انجام این امرفرهنگی رامدیون مرحوم استادمحسن اردبیلی هستیم روان ایشان قرین رحمت بی کران حق باد. جناب اقای کریم نیرومندپژوهشگروصاحب دائرته المعارف استان زنگان درخصوص شرح حال اقای میرزاعیسی قانون خواه چنین بیان می کند"باکمال تاسف تاکنون هرچه تحقیق وتلاش کردم ازسوابق زندگی ومحله وافرادخانواده وسال تولدوتحصیلات و حوادث و وقایع عمر واثارمعنوی ومادی وی چیزی پیدانکردم، وهمچنین معلوم نیست ایادرنیمه دوم اذرماه وفات یافته و مدتی بیماروبستری بوده است، وایادرهنگام مرگ چندسال داشته است البته همان معمربزرگوارمی گفت مرحوم میرزا عیسی خان قانونخواه مردی باوقاروبلندقدومتشخص بودلباس بلندوپاکیزه به تن وبه سن تقریبا هفتادیا بیشتر نشان می داد بسیارخوش صحبت وزبان داربوده" پژوهشگر جوان جناب اقای رامین سلطانی میرزاعیسی قانونخوا را چنین معرفی می کند.میرزاعیسی زنجانی ازجمله فعالان سیاسی واجتماعی ومطبوعاتی پس ازنهضت مشروطه به شمارمی رودکه گویاازجمله طرفداران پرشوروفعال حزب دمکرات بوده است .ازفعالیت های مطبوعاتی وسیاسی وی قبل ازنشرمطبوعه ناصرالمله درطهران سال 1302 شمسی، اطلاع چندانی دردست نیست ولی ازیک عبارت مندرج درروزنامه خاطرات سیدمحمدکمره ای به عنوان یکی ازسران حزب دمکرات درسال های پایانی قرن گذشته شمسی می توان قراینی دال برفعالیت های جسته وگریخته میرزاعیسی زنجانی درعرصه های سیاسی ومطبوعاتی استنباط نمود کمره ای می نویسد: ورقه سفیدی درخدمت پلوچی های شاهزاده عبدالعظیمی ها ناصرالمله دمکرات زنجانی .طبع ونشرنموده بود (کمره ای/سیدمحمد/ روزنامه خاطرات سیدمحمدکمره ای به کوشش محمدجوادمرادی نیا.دوجلد.تهران.انتشارات شیرازه، 1387 شمسی، ج اول .صفحه 309 ازاین عبارت پیداست که زنجانی قبل ازنشرروزنامه ناصرالمله ملقب به ناصرالمله بوده واینکه اقای صدرهاشمی می نویسدوی پس ازانتشارروزنامه ناصرالمله درسال 1302 لقب ناصرالمله پیداکرده به نظراشتباه می اید". زنجانی فاقدتحصیلات ومدرک تحصیلی به سبک جدیدبوده ولی ادبیات رابراساس تحصیلات سنتی ومکتب اموخته(علی قشمی:تاریخ مطبوعات زنجان.1382.صفحه 164)وروزنامه نگاری ودانش سیاسی- اجتماعی رابرایشان فعالیت های تجربی وسیاسی فراگرفته بودوی درسال 1302 شمسی ودراوج تلاطم سیاسی واجتماعی ایران وکشمکش هایی که برسرنظام جدیدسیاسی کشوردراستانه اضمحلال سلسلسه قاجاردرجریان بوده تصمیم به انتشارروزنامه ناصرالمله گرفت.
شرح حال ميرزا عليخان خطيبى به قلم اقای خطیبی
ميرزا عليخان از خاندان خطيبى و فرزند ميرزا يوسف بود و حدوداً در سال 1297 ه. ق در شهر زنجان تولد يافت و
تحصيلات ابتدايى و عاليه را در محل تولد خويش فرا گرفت.
و در سن هيجده سالگى به تهران انتقال يافت و در دوره مشروطيت و پس از آن، وارد عالم مطبوعات گرديد و
برخلاف هم قطاران و هم دوره هاى خود به امور سياسى و گرفتن مقامات دولتى علاقه نشان نداد و در تمام طول
زندگيش پيوسته با كمال آزادى و آزادانديشى همكار و هم كلام خادمين مطبوعات بود و با چيره دستى و پاكى قلم و
اندوخته هاى علمى ،اجتماعى ، سياسى ، و .. خويشتن را در قالب مقالات سود بخش چاپ و منتشر مى كرد و مدير
داخلى بسيارى از نشريات شهر تهران و پروين خمسه در شهر زنگان (زنجان) بود و در سنگر مطبوعات در خدمت به
قشر مستضعف و ستمديدگان و آزاديخواهان و طرفداران دولت مشروطه و ميهن پرستان، انجام وظيفه مى كرد.
مقالات كوبنده وى سركشان و ستمگران را به ستوه آورده و نكات اخلاقى و اجتماعى او بهترين راهنماى
جويندگان علم و عمل بود. در نشريه پروين خمسه كه نخستين نشريه محلى استان زنگان (زنجان) بود و از 1309 ه.
ش با همت راد مردى از فرهيختگان شهر زنگان به نام ميرزا عيسى خان قانونخواه منتشر گرديد با سمت مدير داخلى
به ارائه خدمات فرهنگى و سياسى و ... مى پرداخت. اين نشريه تا 1315 ه.ش منتشر مى شد.
شادروان ميرزا عليخان اگرچه در سه سال آخر عمر، به ضعف بينايى دچار گرديد ليكن تا لحظات آخر عمر قلم را
رها نكرد و در صبح 21 ارديبهشت 1315 در موطن خود به رحمت ايزدى پيوست و عالم مطبوعات را تا ابد دچار
تحسرو تأسف ساخت…..
در شماره 464 پروين خمسه كه در روز شنبه 24 صفر 1355 ه. ق برابربا 26 ارديبهشت ماه 1315 ومطابق 16 مه 1936 منتشر
شده، سرمقاله ای تحت عنوان فقدان اسفناك نوشته شده و با اين دو بيت شروع مى شود:

حكم المنيه فى البريه جار
ما هذه الدنيا بدار قرار
آنان كه به صد زبان سخن مى‏گفتند
آيا چه شنيده اند كه خاموش شدند


بعد آورده است: سردبير جريده پروين خمسه «على خطبيى زنجان» 21 ارديبهشت ماه دار فانى را وداع گفت. وى
از خاندان مظفرى و خطباء فرزند مرحوم ميرزا يوسف خان خطيبى پسرعموى مظفرالدوله بزرگ است. وى متولد
1293 هـ. ق در زنجان مى باشد و از 1315 هـ. ق به تهران رفته است.








شرح حال میرزاعلیخان خطیبی به قلم ا—کیهان درشماره 464 روز نامه پروین خمسه همانطورکه تمام مراحل طبیعی زندگانی ازنشروولادت ونبوغ وبلوغ جوانی وضعف وانحطاط پیری درادوارحیاتی انسان لابدومنه است مرگ این ناموس ثابت ولا یتغیرالهی وسنت لایزال طبیعی هم حق ولازم بوده هیچ افریده راازتصادف ووصول به ان چاره ئی نمی باشد.لیکن جای تاسف است که اغلب شکاراین سپاه هولناک، وجودهای ذیقیمتی می شودکه ظهورو بروزامثال انهادریک کشورویک جامعه، محتاج بسی علل واسباب ومقدمات است که غالبا" به یک جا جمع نگردیده تاسف بی پایانی را در قلوب افراد حساس ودیعه می گذارد .
این است صبح دوشنبه21 اردیبهشت جاری دست بی انصاف مرگ شخصی فاضل و برجسته (علی خطیبی زنجانی)سر دبیر محترم و گرامی جریده پروین را هدف خود قرار داد، یعنی پاکترین ودانشمندترین وجود وشیوا ترین و نفیس ترین خامه را پس از سی سال خدمت متناوب به اغلب مطبوعات دوره مشروطیت ایران وشش سال خدمت متمادی به عنوان سر دبیری جریده محترم پروین از صفحه زندگانی محوکرد.
فکری روشن وقلبی حساس وکلکی توانا را در آغوش سکوت و خاموشی مطلق قرار داد زورق پاکترین حیات را در اقیانوس مواج و بی پایان ابدیت وارد و غرق نمود.
علی خطیبی کی بود؟در بادی نظر ممکن است تصور شود دوستی وخصوصیت شخصی باحس مجامله وجلب احساسات مدیر محترم جریده پروین خمسه نویسنده را وادار به نگرش ترجمه فقید شریف نموده
این است با آنکه فقید مرحوم در مرکز ایران و مولد مدفن خود زنجان نزد ارباب سیاست و اصحاب قلم و کیاست بسی معروف است،
لیکن برای مزید اطلاع عموم ودفع دخل مقدر و ابقای یک یادگاری کوچک ولی سوزناک، دو صفحه مطبوعات با ذکر خلاصه ترجمه یک حیات شریف و روشن فقید مزبور را به جامعه معاصر مخصوصا" طبقه محترم محصلین که خدمات خدام حقیقی آزادی میهن عزیز ایران مرهون تقدیر ایام آینده آن طبقه محترم است معرفی مینماید
فقید محترم از خاندان محترم مظفری و خطبا، فرزند مرحوم میرزا یوسفخان خطیبی، پسر عموی مظفرالدوله بزرگ است که تقریبا"در حدود 1293هجری قمری تولد یافته ایام جوانی را با تحصیلات معمولی دوره خود طی کرده از 1315 هجری به طهران مسافرت نموده ابتدا مشرف اداره شکار سلطنتی گردیده بالاخره در 1324 خدمات خود را خاتمه داد.
از1324هجری قمری دوره ظلمانی ووحشت خیز چندین قرنی استبداد به پایان رسیده، عروس دلفریب آزادی و مدنیت حجاب ظلمت را از چهره دلربا و عالم ارای خود بر گرفته، صحنه ظلم و مخوف مملکت را نسیم لطیفی که از سایش بال های زرین فرشته نور بخش آزادی در اهتراز بود، معطر و منور نمود .
اشخاص زیادی از سال های اولی مبارزه مشروطه و استبداد خامه به دست گرفته به میدان قلم فرسایی وارد شدند.
در عرض چندین سال وقایع متوالی این کشور نویسندگان مزبور هر کدام که از زیر چرخ سیاست سالم در آمدند به مقامی نائل شده به تناسب استعداد و لیاقت خود مشاغلی را از وکالت و وزارت و ریاست ادارات اشغال نمودند .
مرحوم خطیبی که لاینقطع در جراید مرکزی، مدیر و یا سر دبیر ویا مقاله نویس بود آنی قلم را ترک نگفته در عین حال خدمت به آزادی و دفاع از استقلال کشور و تربیت ابناءوطن رامقصدخودقرارداده وتالحظات اخرین، جهات مرام مقدس خودراتعقیب نموده و در تمام این مدت با آنکه غیر از قلم، سرمایه ئی نداشت ابدا"به مقام تحصیل مسند و مقامی ازراه مسلک وقلم برنیامده، تهی دست و بی چیز،درعین حال مستغنی وسرفراز،زندگی کرده بهترین حظ و لذت خودرا در خدمات نوعیه مخصوصا" دستگیری افتادگان و مساعدت آزادگان جستجو می کرد.
فقید مرحوم با داشتن رائ روشن وفکر آزاد و اطلاع مبسوط عنصری متدین و خداشناسی واقعی بود، منتهی بر خلاف طریقه ریا پیشه گان سفید جامه سیه کار،عبادت و ستایش ذات قدیم سر مدی را در خدمت خلق که بهترین عبادات است- دانسته. می توان گفت که این عبادت حقیقی و روحانی را تا آخرین نقطه توانایی انجام داده همه وقت وسیله حمایت عاجز و راحتی مستمند و تشویش مستعد را فراهم می کرد .
فقید مرحوم در سه سال اخیر حیات خود ابتدا به ضعف باصره و بعد به مسمومیت خون مبتلا گردید. همانطور که مساعدت جوانمردانه مدیر محترم جریده پروین او را در آخرین ایام حیات از همگنان بی نیاز ساخته بود، او نیز با تقریر مقالات فصیحه وطن پرستانه، دامن تبلیغ میهن پرستی وتربیت جامعه را تا لحظه آخر از دست باز نگذاشته بالاخره پس از بحران چند روزه ممتد صبح دوشنبه 21اردبیهشت نفس آخرین را برآورده عالم فانی را باقلبی راحت ووجدانی آسوده وداع گفته
آن قطره شد به چشمه وآن چشمه شدبه جوی آن جوی با محیط ازل بافت اقتران
ما نیز به پاس خدمات بزرگ آن مرحوم به آزادی ومطبوعات و تشویق نسل جوان به نیکوکاری وبی آزاری، به این شعر شریف رضی که در مرثیه ابواسحاق صابی گفته تمثل جسته می گوئیم
ما کنت اعلم قبلا دفنک فی الثری ان الثری بعلو علی الاطواء
چنانچه خود فقید مزبور هم در مرض موت خود آخرین شعری را که تمثل جست این قطعه میرزای حاجب بود که ما برای معرفی طرز فکر و قریحه فقید مزبور نقل کرده و تاسف نامه خود به آن خاتمه میدهیم :
هرکسی اندر خرابات جهان چون کرد باد چند روزی خاک خورده آخر به خود پیچید ورفت
وقت آن کس خوش که چون برق از گریبان وجود سر برون آورد بر وضع جهان خندید و رفت
شرح حال شیخ ابراهیم زنجانی
"زنجانی" –ابراهیم ملقب به سرخه دیزجی فرزندهادی، خرده مالک ابادی سرخه دیزجی درسال 1272هجری قمری متولدوفوت رادرشماره 359مورخ 14 اذر1313شمسی روزنامه پروین خمسه بدین شرح ذکرمی کند:((فاجعه مولمه ))اقای اقاشیخ ابراهیم زنجانی که مستغنی ازهرتعریف وتوصیف بوده اند.اخیرا دنیای فانی راوداع وبه رحمت ایزدی پیوسته اند.مرحوم شیخ پس ازاینکه تحصیلات شرعیه خودرادرعتبات عالیات تکمیل نموده به شهرزنجان مراجعت ومدت هادراین شهراقامت داشته، وظایف عالیه خودشان رابه خوبی انجام داده ودرهرکاری جلب توجه ازخواص وعوام فرموده ودرهرکاری که منافع عمومی منظوربوده کوتاهی نکرده واززمانی هم که به وکالت پارلمانی انتخاب گردیدودرچنددوره چه ازطرف زنجان وچه ازبلاددیگربه وکالت مجلس مقدس شورای ملی انتخاب شده بازجلب توجه ازعموم اهل ولایت کرده ونام نیکی برای خودباقی گذاشته، درمجلس شورای ملی سمت لیدری بالاستحقاق داشته اند.مرحوم مغفوربزرگترین حامی پارلمانی فقراوضعفابوده، درحمایت ضعفاازهیچ اقدامی فروگذارننموده، پس ازچنددوره وکالت به نام نیک، به واسطه کبرسن ازمجلس شورای ملی خارج شده اندودرمدت خروج ازپارلمان هم تمام اوقات خودرابه تالیف وتصنیف وترجمه صرف نموده وکتاب های جالب توجهی که اکثرانهاهنوزهم به طبع نرسیده است به یادگارباقی گذاشته اند.فقید مزبوردرحال حیات، یکی ازمعمرین عصرخودمحسوب شده باکبرسن هیچ وقت ابرازشکستگی وخستگی نمی نمودند. خبرفوت فقید مغفور روزیکشنبه 11 اذرماه 1313 شمسی به شهرزنجان رسیده".
براساس این اطلاعیه انچه درمنابع رجالی موجود.اززندگینامه شیخ ابراهیم زنجانی درج شده کلیه ابهامات برطرف می شودیقینا این ابهامات به علت عدم دسترسی به این منبع بوده.
شیخ ازروحانیون ازادی خواه واز روشنفکران ونمایند گان مجلس شورای ملی به شمارمی رود.مرکزتحصیل :نجف، استادان:میرزاحبیب الله رشتی حاجی میرزاخلیل تهرانی شیخ محمدلاهیجی اخوندخراسانی ملامحمدایراوانی تحصیلات: حدوداجتهاد، مهارت هاوتخصص ها: هیات، تاریخ، مشاغل ومناصب :تدریس، وعظ ،اوقاف،عضوفرقه دمکرات، عضوجمعیت فراماسونری ،ابتکارات ونواوری ها:بنیانگذاری مدرسه به روش جدید. نکته ها وحوادث بزرک زندگی :اوازرجال جنجالی ومعروف تاریخ معاصرایران است. براساس انچه که درمنابع تاریخی نوشته اند،اونیزازاعضاء فرقه دمکرات به شمارمی رفت ودردوره مشروطه هم ازاعضاء جمعیت فراموسون بوده است. شیخ، تنهافردمعمم و به اصطلاح دادستان محکمه ای بودکه به اعدام شیخ فضل الله نوری رای داده است. شیخ مخالف بسیارجدی وسرسخت ملاقربانعلی زنجانی است. شیخ موسی زنجانی درباره وی می نویسد:اوازنظرفضل ودانش معروف وازنظرسیره عملی اش بد نام وزشت کرداراست. وی رای به قبول کردن التیماتوم روس به ایران دادواین امربه مقام حزبی اوخلل واردساخت. فقرومسکد. وی رابرای پذیرش تفکرات وگرایشات تند ضداخوندی وریاست طلبی ومعنویت گریزی اماده نمود.وی ازبنیانگذاران مدرسه به روش جدیددرزنجان می باشد.شیخ سخنگووخطیب ومقتدای اجتماعات مشروط خواه زنجان بوده است. اثار: توضیح مرام دمکرات ،راه زندگی درایران،ترخیص جان وارجان ،شهریارهوشمند،تقریرات درس خارج علم اصول ،چندجلدکتاب درفقه استدلالی، ترجمه کتاب منیته المرید شهیدثانی(2جلد)
شرح حال امیرخسرو دارایی(براساس خاطرات) برحسب خاطرات این جانب، امیرخسرودارایی ملقب به (برهان السلطنه)ومتخلص به (خسرو)پسرمرحوم خسرومیرزا،پسرخلیل الله میرزاپسرعبدالله میرزاملقب به (دارا)یازدهمین پسرخاقان فتحعلی شاه قاجارطاب ثراهم هستم واینک مرحله پنجاه ودوم عمر رامی پیمایم. درتاریخ سوم شعبان سال 1310 هجری قمری (پنج ماه پس ازفوت پدرم) ازبطن مرحومه رخساره خانم دخترمرحوم عبدالحمیدمیرزا(پسردیگرعبدالله میرزا)که دخترعم پدرم بوددرطارم بالا درروستای بنارود به دنیاامده ام. ایام کودکی راتحت سرپرستی عم بزرگ ودانشمندخودابراهیم میرزاملقب به برهان السلطنه ،تحصیلات مقدماتی رادرقریه گوهر،نزدشادروان ملامحمدتقی طارمی فراگرفته وبقیه رادرشهرستان زنجان به اتمام رسانیده است ,وی سال ها باعلامه زمانه ومحقق مرحوم حاجی میرزاابوعبدالله ضیائی مصاحب وتااخر عمرنیزازمجالست سایراهل علم ومطالعه کتاب باهمه گرفتاری هاکه داشته احترازنورزیده است. مطالب ادبی او درشماره های متعدد در روزنامه پراوازه پروین خمسه به چشم می خورد.خسرو دارایی چندسال ازجوانی خود رادرکادرجدیدالتاسیس نظام گذراندومدت دوسال ونیم دوران حکومت سردارمویدرانایب الحکومه طارم بود .دررویدادهای دمکرات ها(غائله پیشه وری 1324)شرکت فعال جسته، ریاست انجمن روابط فرهنگی اذربایجان وشوروی رابه عهده داشتند وبعدازشکست جریان دمکرات ها،دربخش شمال غربی کشوردستگیروبه مدت 3سال در زندان قزل قلعه تهران زندانی می شود دراین مدت "ارمغان زندان یامرزبان نامه" منظوم رادر5782 بیت می سرایدوبابیت زیربه ارمغان زندان پایان می بخشدد

سیصدوبیست وهفت بعدهزار هست تاریخ سال این گفتار

پانزده روزرفته ازخرداد اولین سنگ این بنا بنهاد
اخرین روزدرمه مرداد فتح این نامه اتفاق افتاد
دومه ونیم گردددران کار برده منت زطبع گوهربار

کردم این نامه کهن منظوم یادکاری است ازمواقع شوم

عذرخواهم زمحضرادبا زانچه ازنامه رفته سهووخطا

که زیک پیرمردزندانی نیست گم این همه درافشانی

سرگذشت شنیدنی وخواندنی فراوان دیگر است که درحوصله این گفتارنمی گنجد. دوست دانشمندم جناب دکتر یونس قاسمی سلسله مقاله ای بنام" پدرکشته" درروزنامه" امیدزنجان" قلم فرسائی کرده اند .
علی هذا باشصت و سه سال عمردرشهریورماه روزسه شنبه سلخ 1373 هجری قمری درروستای گوهر به رحمت ایزدی پیوست براساس وصیت درروستای بناروددراطاقی که ازمادرمتولدگشته وازدواج نموده بودبه خاک سپرده شده. وقطعه شعری برای سنگ قبربه شرح زیر سروده انداورده می شود. ای رفیقان اگرازراه وفا قدمی برسراین خاک نهید شرطه باشدکه به یک لب خندم منتی بردل غمناک نهید ورنه راضی نیم ازمردن من بارحزنی بدل پاک نهید زانکه دنیانه عزادارغم است گرهمه عمربخندیدکم است . حضرت حجت الاسلام والمسلمین ملاجمال هزاری فرزندایت الله ملااصغربندرگاهی تاریخ فوت امیرخسرودارائی رابدین شرح بیان می کند
اه افسوس زین غم عظما —ماتم اعظمی شده برپا
حیف شهزاده امیرخسرو— رفت ازاین داربی ثبات وفا رهبروسرپرست بودبه خلق –بودملجاء به زمره فقرا ای دریغ ازوفات شه زاده -مردمی ماندبی کفیل درجا این مصیبت بسی اهم بود -تیره گون گشته طارم بالا گرنمائی سئوال تاریخش -به رموزعددشده انشائ روزسه شنبه سلخ شهریور کشت سوی جنان ره پیما مصرع هیجده بودتاریخ برعددشصت وشش اضافه نما ز دست ساقی سیم تن نوشید –ماه کوثرزجنت الماوا 1373
عمرشه زادگان بروالالدین -یاریالطف کن بطول بقا
برهزاری همیشه فرض بود ختم یس وسوره طاها
فهرست مندرجات

شماره یکم: دوشنبه 19 شوال 1349 مطابق 19 اسفندماه 1309 عناوین :مقدمه/انحصارتجارت ویااقدام حیاتی دولت/اخطاراداری/اطلاع/مجلس شورای ملی/قانون متمم انحصارتجارت/علت انقراض خانواده ها/وظیفه بلدیه چیست؟/پاصفحه/اخبارداخله ایران/اخبارمحلی/بی سیم برلن/بی سیم مسکو.
شماره دوم: پنجشنبه 22 شوال 1349 –22 اسفندماه 1309 عناوین:اقایان تجارمحترم/دخل خرج بلدیه/اعلان/درد و دوا/نوشته های طماس کارلیل ویاابطال/مجلس شورای ملی/اطلاعات تجارتی/اخبارمحلی/اخبارداخله/اخطاراداری/اخباررویتر/کلمات قصار.
شماره سوم: یکشنبه 25 شوال1349—24 اسفندماه 1309 عناوین:کاروسرمایه/اخلاق/تصحیح/خطابه/نوشته های طماس کارلیل/اقای مدیرپروین خمسه/تقریظ/مجلس شورای ملی/اخطاراداری/اخبارمحلی/کلمات قصار/اخبارداخله.
شماره چهارم: چهارشنبه 28شوال -27 اسفند ماه 1309 عناوین:سرمایه واقسام سرمایه/معلوم موهوم/قلم منقلوتی اولین نویسنده عرب/طلوع پروین/قسمت ادبی/کلمات قصار/بودجه جمع وخرج سال 1310/نوشته های تماس کارلیل ویاابطال/مجلس شورای ملی/اخبارداخله.
شماره پنجم: شنبه 1 ذی القعده1349 -30 اسفندماه 1309 /تودیع وتبریک/تبریک نوروزفیروز/شایان دقت اقایان محترم تجار/صرفه جوئی ویاافراطه وتفریط/ترجمه ازمرقومه حضرت یوسف طالب زاده مولف حقیقت الاسلام/مقررات به حجاج/اعلان/قسمت ادبی/بودجه مملکتی/مجلس شورای محلی/نوشته های تماس کارلیل/اخبار محلی/اخبار داخله/اخبار رویتر/کلمات قصار .
شماره ششم: یکشنبه 16 ذی القعده 1349 مصابق 15 فروردین 1310/ راجع با اقتصادیات/حقیقت زاده تنفیذ است/تقریظ از تبریز/اعلان/نوشته های تمای کارلیل/مکتوب/قصار/قسمت ادبی/طبی/اخبار محلی/ اخبار داخله.
شماره هفتم: چهارشنبه 19 ذی القعده 1349 مطابق 18 فروردین 1310 عناوین:/شایان توجه وزارت اقتصاد/اعلان/موقع شناسی و یا وجوب تاسیس کارخانجات ضروری/مکتوب/شوخی/نوشته های تماس کارلیل/قسمت ادبی/اخبارداخلی/اخبارمحلی/ترجمه آخوند یوسف زاده/تاریخچه صحیح دوره مشروطیت/اخبار ولایات/قصار/تشکر/تاتر.
شماره هشتم: شنبه22ذی القعده1349-31فروردین1310/ عناوین: اصلاحات متناسب/آزادی و تمدن /اعلان/اقتصادیا خود فلاحت/مکتوب/قصار/ترجمه آخوند یوسف زاده/از سرحدبمامی نویسد/قسمت ادبی/اخبار محلی/کارخانجات وموسسات صنعتی/اخبار داخله نظامنامه قانون/ تاریخچه مشروطیت/
شماره نهم :دوشنبه 24ذی القعده1349مطابق23فروردین 1310عناوین: سرمایه حیاتی ویا معارف /سهل و ممتنع/تاریخ مشروطیت/ نظامنامه قانون/ کارخانجات وموسسات صنعتی/ مکتوب ازابهر/قصار/معارف واوقاف خمسه/ادبی/ نوشته های تماس کارلیل/ اهمیت وضعیت قالی بافی/اخبار محلی/اخبار داخله/نظامنامه امتحان طلاب
شماره دهم:پنج شنبه 27ذی القعده1349مطابق26 فروردین1310عناوین: توسعه معارف ویاتقاضای عیدی/ علت حقیقی بحران اقتصادی کنونی/سیستم پول امروزه موجب بحران اقتصادی/ تاریخچه مشروطیت/نظامنامه قانون متمم/قسمت ادبی/نوشته های تماس کارلیل/مجازات اعمال منافی عصمت/قصار/مکتوب/پرگرام/فقه واصول/ اخبار محلی/اخبار داخله/ اعلان/