سعدی؛ شاعری عارف يا عارفی شاعر؟

1391/11/7 ۰۱:۲۷

سعدی؛ شاعری عارف يا عارفی شاعر؟

اول ارديبهشت ماه در تقويم ملی ايرانيان همزمان با سالروز تولد شيخ اجل سعدی شيرازی، كه فرهنگوران او را به‌عنوان استاد سخن می‌شناسند، يادروز سعدی نام گرفته است.


شيخ مصلح‌الدين سعدی شيرازی از بزرگترين شاعرانی است كه با نور خيره‌كننده‌اش آسمان ادب فارسی را روشن ساخت و آن روشنی با چنان تلألؤيی همراه بود كه هنوز پس از گذشت هفت قرن تمام از تأثير آن كاسته نشده است و آثار او همچنان برقرار خواهد ماند.
اما آن‌چه در سال‌های اخير ميان سعدی‌شناسان چالش‌برانگيزه بوده، اين است كه سعدی عارفی شاعر بوده است يا شاعری عارف.
آثار سعدی مملو از آموزه‌های عرفانی است
كوروش كمالی سروستانی، رئيس مركز سعدی‌شناسی شيراز، در اين باره به ايكنا گفت: هم‌اكنون برای پژوهشگران اثبات شده است كه آثار سعدی مملو از آموزه‌های عرفانی است، اما هم‌چنان برخی افراد شعرهای سعدی را كاملاً زمينی می‌دانند و آثار او را تنها يك كار ادبی قلمداد می‌كند.
وی افزود: با مقايسه‌ شيوه بهره‌گيری قرآن در شعر سعدی با شاعران پيش از سعدی تصريح كرد: تمامی شاعران پيش از سعدی منبع اصلی استفاده از قرآن را در اختيار داشتند؛ اما با بيانی متفاوت به آن نپرداخته‌اند و سعدی با بيان منحصربه‌فرد در قالب‌های مختلف شعری در نظم، نثر، غزليات و قصايد نكات حكمی قرآن را بيان كرده است.
رئيس مركز سعدی‌شناسی همچنين گفت: شاخص‌ترين ويژگی تأثير آيات قرآن و احاديث در شعر سعدی، بهره‌گيری اين شاعر از شيوه سهل و ممتنع است ‌كه تمامی مخاطبان عام و خاص را به بهترين شكل جذب خود می‌كند. سعدی با بهره‌گيری از حكمت‌های قرآن و دين، روابط اجتماعی انسان‌ها را بيان و جامعه‌ی ايده‌آل خود را به تصوير می‌كشد.
عرفان سعدی با آيين خاصی پيوند ندارد
مير‌جلال‌‌الدين كزازی، استاد دانشگاه علامه طباطبايی، نيز در اين رابطه گفت: سعدی گاهی بخشی از آيه را در ميانه سخن خود آورده است؛ به همان‌گونه‌ای كه در قرآن آمده است، اما گاهی هم به شيوه‌های ديگری بهره برده كه خواننده نكته‌سنج و آگاه می‌تواند پيوند سخن سعدی را با آيه بيابد؛ اين آرايه‌ای ا‌ست كه در زيباشناسی سخن به آن نام «تلميح» داده‌اند.
چهره ماندگار ادبيات در سال 84 افزود: گاه آيه‌ای از قرآن، انگيزه‌ای شكوفاننده و جوشاننده برای اين شاعر عارف محسوب می‌شده است تا بند از جهان درون خويش برگيرد و مفاهيم متعالی كلام وحی را در آثار خويش به صورت نمادين بيان كند.
كزازی گفت: اگر عارف را در معنای فراگير واژه بشناسيم، به سخن ديگر خواست ما از عارف شناسايی‌كننده و خداشناس باشد، سعدی بی‌گمان عارف است، اما اگر بخواهيم عارف بودن را به معنای وابسته بودن به يكی از كيش‌‌های درويشی و آيين‌های عارفی وابسته بدانيم، با اين ديد نمی‌توان گفت سعدی عارف است.
تربيت قرآنی سعدی در زندگی شخصی
محمدجعفر ياحقی، استاد دانشگاه فردوسی، نيز در اين باره اظهار كرد: سعدی چه در نظم و چه در نثر، به آموزه‌های قرآنی توجه نشان داده است و وقتی دقت می‌كنيم، می‌بينيم كه آثارش سرشار از آموزه‌های قرآنی است؛ همچنين در شعر او احاديث و سخنان پيامبر نيز وجود دارد.
وی افزود: تربيت قرآنی سعدی در زندگی شخصی به عنوان يكی از اركان در بهره‌گيری اين شاعر از معارف قرآن است. نحوه‌ تربيت شخصی سعدی در نظاميه و يادگيری اسلامی در روحيه‌ قرآنی او تأثير به‌سزايی داشت؛ زيرا استادانی به سعدی نكته‌ها آموختند كه بزرگ‌ترين قرآن‌شناسان عصر خود بودند و از آن ميان می‌توان به «غزالی» و «ابن‌جوزی» اشاره كرد.
نگاه سعدی با آموزه‌های عرفان سازگاری ندارد
كاووس حسن‌لی اظهار كرد: برای اينكه بگوييم سعدی عارف بوده يا نه، نياز است ابتدا عارف را معنا كنيم؛ اگر منظور از عارف‌بودن معرفت‌ درونی و زلالی اندرون و كمالات معنوی باشد، مسلما سعدی دارای كمالات معنوی است و اصطلاحات و نشانه‌های متعددی در آثارش وجود دارد كه نشان‌دهنده پيوند سعدی با عرفان اسلامی است.
خالق اثر «فرهنگ سعدی‌پژوهی» ادامه داد: اما اگر عارف بودن را به معنای عرفان مد‌نظر تصوف در نظر بگيريم، با توجه به نوع مطالعات فردی و نوع نگاه سعدی و شعر‌هايش متوجه می‌شويم كه با آموزه‌های اين عرفان سازگاری ندارد. سعدی بی‌گمان يك واعظ به شمار می‌رود و هميشه دغدغه دين در آثارش بوده است، اما در بسياری از موارد، تساهل و تسامح عرفانی حافظ در آثارش به چشم‌ نمی‌آيد.
همه قبیله‌گاه سعدی عالمان دین بودند
«حسين شنوايی» شاعر نيز در اين باره گفت: سعدی از قرآن بهره‌های بسيار برده است؛ او از آيات و اجزای قرآن چه به صورت حل و درج و چه به صورت تضمين آشكار و پنهان استفاده‌های فراوان كرده است؛ به عبارت ديگر يا عين آيه به كاررفته و يا جوهره آن را گرفته و در شعربه كار برده است؛ مانند اين بيت از سعدی «برگ درختان سبز در نظر هوشيار/هر ورقش دفتری ست معرفت كردگار» كه به طور خاص به آيه‌ای اشاره ندارد اما جوهره آيات متعدد در اين بيت به كار رفته است.
وی افزود: وجه ممتاز ديگر سعدی اين است كه در اكثر قالب‌های شعر فارسی آثار قابل توجهی از خود به جا گذاشته است كه كمتر كسی به آن می‌رسد؛ اين شاعر كهن آميزه‌ای از دو چيز متضاد است؛ عشق و پرهيزگاری. اين تلفيق و آميختگی عشق و پرهيزگاری كه در شاعران ديگر كمتر ظهور يافته بر‌می‌گردد به دو نكته؛ يكی طبع و ذوق سرشار و خداداد سعدی و ديگری محيط تربيتی خانواده و تحصيل در نظاميه بغداد. بايد گفت وجه عاشقانه سعدی مرهون ذوق خداداد او بود و وجه پرهيزگاری او پرورش‌يافته محيط خانواده و تحصيل در نظاميه بغداد بود. همان‌گونه كه خود سعدی در آثارش بارها اشاره كرده است، افراد خانواده‌اش همگی از عالمان دين بوده‌اند.
سعدی به يقين عارف‌تر از حافظ است
غلامرضا كافی، عضو هيئت علمی دانشگاه شيراز، با بيان اين كه سعدی يك شاعر چندبعدی است، گفت: او در كنار شاعری يك نويسنده است و در كنار نويسندگی يك حكيم است و در كنار حكيم بودن خود را يك شاگرد و آموزنده می‌داند؛ در مورد عارف بودن او نيز حرف‌هايی زده شده است اما من معتقدم كه غزل‌های وصلی سعدی كه شوق‌آميزاند و در حالات خوشايند رسيدن و وصل سروده شده‌اند، بسيار بيشتر از حافظ است؛ حافظ در مقابل شعر‌های هجرانی بسياری دارد؛ پس اگر ما حافظ را عارف بدانيم، سعدی به يقين عارف‌تر از حافظ است.
شاعر «سمفونی سيم‌های خاردار»، درباره اختلاف سعدی در استفاده از قرآن با ساير شاعران گفت: جنبه زندگی اجتماعی و تعليمی در آثار سعدی بيشتر است و برای همين اين نوع حكمت زيستن در شعر سعدی بيشتر از ديگر شاعرانی مانند مولانا است؛ مولانا با برداشتی سمبوليك به سراغ قرآن می‌رود، اما سعدی با نگاهی معمولی به زندگی انسان‌ها به سراغ قرآن می‌رود و برداشتی عام‌تر از مولانا از قرآن دارد كه اين برداشت در زندگی امروز كاربردی‌تر است.