سرعت کار ما بیشتر است

1391/11/7 ۰۱:۲۷

سرعت کار ما بیشتر است

گفت‌و‌گو با کاظم موسوی بجنوردی سرپرست دایره‌المعارف بزرگ اسلامی به بهانه رونمایی از اولین جلد انگلیسی این دایره المعارف



سیدكاظم بجنوردی عضویت در حزب ملل اسلامی را در كارنامه خود دارد. حزبی كه برای اولین‌بار بر اساس ایده تشكیل حكومت اسلامی تاسیس شد. او و دوستانش البته مدت زیادی نتوانستند فعالیت كنند و توسط رژیم پهلوی دستگیر شدند. اما پس از انقلاب بی‌شك مهمترین كار بجنوردی‌ـ كه از طریق برادر با بیت بنیانگذار انقلاب هم نسبتی دارد‌ـ تدوین و سرپرستی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی است. شاید طنز‌آمیز باشد كه در غرب انقلاب فرانسه از دل آرمان‌های اصحاب دایره‌المعارف بیرون آمد، در ایران، انقلابیون پس از پیروزی انقلاب دست به كار نوشتن دایره‌المعارف شدند. دایره‌المعارفی كه در نهایت قرار است تا 40 جلد حجم داشته باشد. در اسفند سال 62 كار خود را شروع كرد. اگر چه اكنون 14 جلد از این دایره‌المعارف به چاپ رسیده است اما هفته گذشته اولین جلد آن به زبان انگلیسی رونمایی شد. به همین مناسبت گفت‌وگویی با كاظم بجنوردی در ماهنامه اندیشه و كتاب روزنامه كارگزاران می‌خوانید. در دومین شماره ماهنامه كتاب و اندیشه كارگزاران، بخش عمده‌ای را به تازه‌های نشر اختصاص داده‌ایم. انتشار سه كتاب درباره ارنستو چه‌گوارا بهانه‌ای شد تا دوباره به این چریك آرژانتینی بپردازیم. جز این پرونده‌ای درباره وضعیت دانشگاه و سنت علمی در ایران بخش دیگری از ماهنامه را به خود اختصاص داده است.

پیام شمس‌الدینی: هدف از تدوین دانشنامه‌ای با عنوان «دایره‌المعارف بزرگ اسلامی» در سال‌های پس از انقلاب چه بود؟ و چقدر به این هدف نزدیك شده‌اید؟
البته مركز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی دقیقا در اسفند 1362 تشكیل شده است. هدف ما در تشكیل مركز دایره‌المعارف... یك هدف آرمانی بوده و هنوز هم هست. در واقع ما می‌خواستیم بعد از انقلاب، ایران مركز فرهنگی جهان اسلام باشد. ما بر این باور بودیم كه حال در جهان اسلام فقط این ایران است كه در آن یك انقلاب اسلامی تمام‌عیار انجام گرفته و ایران به عنوان مركز سیاسی جهان اسلام معرفی شده، باید مركز فرهنگی جهان اسلام نیز باشد. خب، با این آرمان خیلی بزرگ مركز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی تشكیل شد و اولین كاری را كه شروع كرد، تدوین دایره‌المعارف بزرگ اسلامی بود كه ما فكر می‌كنیم تعداد مجلدات نهایی آن بین 35 تا 40 باشد و بیشتر نشود. البته كوشش ما این است كه از 35 جلد هم بیشتر نشود.

اما چرا به زبان فارسی؟ مگر صحبت از دانشنامه‌ای برای جهان اسلام در میان نیست؟
به هر حال هدف ما یك هدف جهانی است. هدف ما این بود كه بتوانیم تمدن و فرهنگ اسلامی و ایرانی را به دنیا معرفی كنیم و چون ما خودمان صاحب این فرهنگ هستیم، می‌خواهیم همه محققان، خاورشناسان و همه دانشجویان، جهان اسلام و تمدن ما را، فرهنگ و تاریخ ما را از زبان خود ما بشنوند. چون ما هم منابع را در اختیار داریم و هم به زبان‌های اصلی جهان اسلام كه عبارتند از فارسی، عربی، تركی و اردو مسلطیم. البته در خاور دور كشورهایی چون مالزی و اندونزی هستند كه ما متاسفانه با زبان آنها آشنا نیستیم و مجبوریم از منابع انگلیسی استفاده كنیم. به هر حال چون هدف ما یك چنین هدف گسترده‌ای هست، تدوین دایره‌المعارف بزرگ اسلامی را به سه زبان شروع كرده‌ایم؛ فارسی، عربی و انگلیسی.
به زبان فارسی تاكنون 14 جلد منتشر شده است. ترجمه عربی را نیز در همین مركز انجام می‌دهیم كه تاكنون شش جلد از آن منتشر شده است، تحت عنوان: «دایره‌المعارف الاسلامی الكبری» و جلد هفتم آن هم امسال منتشر می‌شود.
اما درباره انگلیسی، خب این را دیرتر شروع كردیم. الان دو سه سالی است كه شروع كرده‌ایم. سرویراستاران آن آقای مادلونگ، مستشرق معروف اروپایی و آقای دكتر فرهاد دفتری هستند. این ترجمه در لندن انجام می‌شود. ما هم قراردادی با مركز مطالعات اسماعیلیه ـ لندن بسته‌ایم كه آنها متصدی ترجمه این دایره‌المعارف به انگلیسی هستند. البته آنها هم هیات علمی دارند، هیات ویراستاری دارند. ما هم در اینجا یك بخش تخصصی برای ترجمه داریم كه هماهنگ‌كننده است با مركز مطالعات اسماعیلیه - لندن. مثلا اصطلاحات را ما در اینجا برگردان می‌كنیم به انگلیسی و ویراستاری آنها و مترجمین آنها روی مقالات كار می‌كنند. خب طبیعتا با ما تبادل‌نظر دارند. چون كار خیلی مشكلی است...

سوالی كه اینجا مطرح می‌شود این است كه آیا ترتیب مدخل‌های ویرایش انگلیسی هم به همین ترتیب نسخه فارسی است؟ یعنی براساس حروف الفبای فارسی؟
نه... حالا... من همین را می‌خواستم توضیح بدهم. نه فارسی نیست؛ چون ما ترتیب الفبای فارسی را نمی‌توانیم در انگلیسی حفظ كنیم. مثلا «ابن» كه در زبان فارسی و عربی در «الف» آمده است، ولی در انگلیسی در «I» می‌آید و می‌شود «Ibn». مثال دیگر اینكه خیلی از عناوین حرف «عین» فارسی در حرف «A» انگلیسی است.
در نتیجه ما مجبور شدیم یك‌سری مداخل را كه در ترتیب انگلیسی لازم بود كه تالیف بشوند، تالیف‌شان را جلو انداخته‌ایم. مثلا ما حدد 280 مقاله داشتیم كه مربوط به حرف «عین» بودند كه پیشاپیش اینها را تالیف كردیم و فرستادیم لندن برای ترجمه. این كار بسیار مشكلی است، ولی چون هیات علمی اینجا گسترده است، این توانایی را داشته و انجام داده است.

برگردیم به نسخه فارسی كه به هر حال اساس كار است، در این چند سال اخیر شما یك سنتی داشته‌اید كه هر سال یك جلد از «دایره‌المعارف بزرگ اسلامی» را منتشر كرده‌اید، با این حال فكر نمی‌كنید سرعت انتشارتان خیلی كم است؟
در واقع ما الان مشغول تدوین جلدهای 15 و 16 هستیم. من فكر می‌كنم جلد 15 همین امسال منتشر می‌شود و برای جلد 16 هم برنامه‌ریزی كرده‌ایم. البته برنامه‌ریزی‌هایی هم داریم كه این را به سالی دو جلد برسانیم، اما اگر نتوانسته‌ایم یكی همین مسئله تالیف مقالات جدید برای نسخه انگلیسی بوده است. یعنی ما مجبور بودیم بخشی از نیروهای‌مان را بگذاریم برای تالیف آن حروفی كه در انگلیسی لازم بوده كه تالیفش را جلو بیندازیم مثل حرف «عین».
اما این یك طرف قضیه است، طرف دیگر قضیه این است كه مسئله تالیف دایره‌المعارفی تخصصی با ذكر منابع و استقصای منابع، با ذكر نام نویسنده معتبر كه متخصص آن عنوان باشد، كار بسیار مشكل و پیچیده‌ای است؛ هم در تالیف پیچیده است، هم در ویرایش و هم در تنظیم نهایی آن.

برای اینكه مشكل را بدانید بد نیست بدانید از 87 سال پیش كه خاورشناسان تصمیم گرفتند «دایره‌المعارف اسلام» را بنویسند، در اروپا... كه ناشرش انتشارات بریل بود در هلند... ویرایش اول آن را كه در چهار جلد بود. سال‌ها طول كشید تا چاپ شد، شاید ده‌ها سال. بعد ویرایش دوم را شروع كردند كه ویرایش دوم یقینا ده‌ها سال طول كشید و تازه در دوازده- سیزده جلد. ما اگر بخواهیم خودمان را با آنها مقایسه كنیم می‌بینیم كه سرعت كار ما از آنها بیشتر است، چون ما در ویرایش اول هستیم. ویرایش اول آنها چهار جلد بود، اما ویرایش اول ما حداقل 35 جلد خواهد بود، شاید هم به 40 جلد برسد....

حالا كه صحبت از ویرایش‌های بعدی شد، با اینكه شما در ویرایش اول هستید، آیا در همین ویرایش اول نیازی به چاپ و تدوین تكمله یا ذیل احساس نشده است؟

خب دوستان ما كه در این كار هستند می‌گویند به هر حال در ویرایش اول اختیار هم به طور صددرصد دست ما نیست. چون واقعیت این است كه ویرایش اول در دانشنامه‌نویسی مثل چركنویسی می‌ماند و در ویرایش‌های دوم و سوم و ویرایش‌های بعدی است كه ما خیلی دقیق می‌توانیم برنامه‌ریزی كنیم كه كدام عنوان حذف شود، چه مقاله‌هایی كوتاه‌تر شود، چه مقاله‌هایی بلندتر شود و... البته ما تمام این دقت‌ها را تا جایی كه تجربه و دانش و اطلاعات ما اجازه می‌دهد، همین حالا هم اعمال می‌كنیم.
اما خواه ناخواه نواقصی در جریان كار دیده می‌شود و به همین دلیل هم ما از همین الان تدوین ذیل را شروع كرده‌ایم كه هرگاه مجلد ذیل ما به اندازه یك جلد رسید آن را منتشر می‌كنیم و بعد در ویرایش بعدی این ذیل را به متن اصلی وارد می‌كنیم. وقتی كه ما از همین الان ذیل را شروع كرده‌ایم، علامت این است كه نواقصی در كار ما هست.

چه مشكلات و موانعی بر سر راه تدوین‌ این دانشنامه داشتید؟
ما وقتی كه در سال 1362، دقیقا در اسفند 1362، كار را شروع كردیم، همه اساتیدی كه در زمینه دانشنامه‌نویسی دستی و تجربه‌‌ای داشتند- چه كسانی كه در رابطه با تدوین دایره‌‌المعارف فارسی تجربه داشتند و چه در رابطه با تدوین دانشنامه ایران و اسلام- اینها همه به ما توصیه می‌كردند كه طرحی به این بزرگی در ایران امكان‌پذیر نیست. می‌گفتند به دو دلیل خیلی ساده چنین كاری شدنی نیست؛ یكی به دلیل اینكه ما در رشته‌های مختلف متخصص نداریم. مثلا به من می‌گفتند به نظر شما متخصص تدوین مقاله‌ای درباره «اباضیه» ـ كه یكی از فرق خوارج است ـ در ایران كیست؟
دلیل دوم‌شان این بود كه ما به منابع تحقیق دسترسی نداریم. از جمله 300 تا 350 سال است كه خاورشناسان در زمینه كشورهای اسلامی كار كرده‌اند، چیزی نزدیك به 1200 عنوان مجله شرق‌شناسی و ایران‌شناسی منتشر شده است، صدها هزار مقاله، هزاران پایان‌نامه و كتاب و... هست كه ما به آنها دسترسی نداریم. پژوهش‌های ایران‌شناسان و خاورشناسان اروپایی، آمریكایی و حتی روسی ... ما اینها را نداریم. منابع عربی هم كه ارزش خودشان را دارند و...
خب ما آمدیم دقیقا خط‌مشی خودمان را در این مركز روی رفع همین دو نقیصه قرار دادیم. آمدیم یك كتابخانه مرجعی را در این مركز ترتیب دادیم كه اكنون نیم میلیون كتاب زبده و برگزیده دارد و نه‌تنها ارزشمندترین كتابخانه كشور است كه به زعم بعضی از اساتید در منطقه نیز در زمینه اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی بی‌همتاست.
و دیگر اینكه كوشش كردیم متخصصان را در رشته‌های مختلف تربیت كنیم. ما این دو كار را انجام دادیم و توفیقاتی هم به دست آوردیم. شاید به همین دلیل است كه دایره‌المعارف بزرگ اسلامی امروز به عنوان یك مرجع علمی قابل قبول حتی برای خاورشناسان اروپایی هم درآمده كه به آن ارجاع می‌دهند...

بخشی از نخستین سوال من نیز ناظر به همین بود كه می‌خواهیم جایگاه دایره‌المعارف بزرگ اسلامی را در مجامع علمی جهانی بدانیم...
خب الان نگاه كنید... در كتابخانه‌های مهم اروپا و هرجا كه مراكز اسلام‌شناسی و ایران‌شناسی باشد و حتی در آمریكا دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در آنجا هست. اینها خودشان تهیه می‌كنند. یك وقتی من رفتم لندن، كتابخانه ملی آنجا را بازدید كردم. مدیران آنجا برای ما یك نمایشگاه خصوصی ترتیب داده بودند، از آثار خطی فارسی و عربی. دایره‌المعارف ما را هم آنجا چیده بودند... یا وقتی دیگر... آقای دكتر برینگتن، رئیس كتابخانه كنگره آمریكا من را دعوت كرد، دیدم دایره‌المعارف ما آنجا هم بود. این آقای برینگتن برای ما برنامه‌ریزی كرده بود، رفتیم كتابخانه نیویورك را هم دیدیم و دیدم كه آنجا هم دایره‌المعارف ما هست.
از بعد دیگری كه باید دقیق‌تر به سوال شما جواب داده باشم، از باب ارجاع دانشمندان و خاورشناسان است، مثلا آقای «فان‌اس» از متكلمین معروف آلمانی كه در كلام اسلامی به‌ویژه در چهار سده اول قمری تخصص خیلی بالایی دارد و در این زمینه تالیفات ارزشمندی هم دارد، به قدری ارجاعاتش به دایره‌المعارف زیاد بوده كه یك علامت تلخیص گذاشته و مرتبا ارجاع می‌دهد به دایره‌المعارف ما...
این تلخیص از چه حروفی تشكیل شده است؟ چون در منابع فارسی اخیر از «دبا» [=دایره‌المعارف بزرگ اسلامی] استفاده می‌كنند؟
نمی دانم... حالا من این گزارش را گرفتم... ولی این را سوال نكردم...

بهتر نیست كه خود مركز یك تلخیص استاندارد تهیه كند و به دیگران ارائه بدهد؟
البته اینجا cgie * را داریم كه اختصار خود مركز است و به همه معرفی شده است...
... خب به همین دلایل و همین استقبالی كه از دایره‌المعارف بزرگ اسلامی در آمریكا شده است، انتشارات بریل كه بزرگ‌ترین ناشر آثار استشراقی است و بیش از 300 سال سابقه دارد، پذیرفته كه دایره‌المعارف بزرگ اسلامی را به زبان انگلیسی منتشر كند. می‌دانید كه هر كتابی را كه بریل چاپ كند، یك اعتبار برای آن كتاب به شمار می‌رود. دقیقا همین چند روز پیش بود كه آقای دكتر فرهاد دفتری تلفنی به ما اطلاع دادند كه قرارداد بین ایشان و بریل در هلند به امضا رسیده است...

راجع به بازتاب‌های داخلی كارتان در فضای علمی كشور چگونه ارزیابی می‌كنید؟ فكر می‌كنید چه تاثیراتی داشته است؟
ببینید دایره‌المعارف بزرگ اسلامی تنها كار ما نیست، پیشنهادها و طرح‌های زیادی برای تدوین به ما ارجاع می‌شود، مثلا طرح جامع آذربایجان- تاریخ و فرهنگ- هست، طرح تاریخ و فرهنگ كرد هست، طرح جغرافیایی جامع ایران، طرح تاریخ اندیشه سیاسی، طرح دانشنامه خلیج‌فارس، طرح بلوچستان و... چون ما طرح اقوام ایرانی را هم شروع كرده‌ایم و مشغولیم به نوشتن تاریخ و فرهنگ‌شان كه برای تحكیم وحدت ملی ما بسیار موثر است. اگر در طول تاریخ ما آن امپراتوری بزرگ را تشكیل دادیم در واقع مجموعه‌ای از اقوام ایرانی بوده‌‌ایم كه حالا می‌خواهیم اینها را معرفی كنیم.
كار دیگرمان هم «دانشنامه ایران» است كه داریم آن را می‌نویسیم در 30 جلد كه جلد دوم آن هم الان زیر چاپ است. این «دانشنامه ایران» مثل لاروسی است یا مثل بریتانیكا؛ دایره‌المعارفی است جهانی اما به زبان فارسی.

با این حال شما امیدوارید كه خودتان شخصا شاهد به پایان رسیدن تالیف دایره‌المعارف بزرگ اسلامی باشید؟
بله! حتما! اصلا خیال مردن ندارم! هر شب یك قرص آسپرین می‌خورم كه سكته نكنم! مواظب خودم هم هستم!

پی‌نوشت:
centere of great Islamic encyclopedia *

منبع: روزنامه کارگزاران