درباره چاپ تاج القصص

1391/11/7 ۰۱:۲۷

مصاحبه با سید علی آل داوود در باره چاپ تاج القصص

"تاج القصص" تالیف ابونصر احمدبن محمد بخارایی در سال 475 هجری قمری، قدیمی ترین کتاب از داستان پیامبران از حضرت آدم(ع) تا واقعه عاشوراست که به تازگی کشف شده و از سوی سید علی آل داوود مصحح و محقق، تصحیح و به همت فرهنگستان زبان فارسی در دو جلد منتشر شده است. سید علی آل داوود علاوه بر همکاری با دایره المعارف بزرگ اسلامی ، در زمینه تصحیح و تالیف، آثار متعددی در کارنامه اش دارد و در همین راستا "ارج نامه حبیب یغمایی" را توسط نشر میراث مکتوب به بازار فرستاده و شاهنامه هاتفی خرجردی منظومه ای در هزار و سیصد بیت را اخیراً توسط فرهنگستان زبان عرضه کرده است. وی در حال حاضر نیزتالیف "ارج نامه دکتر ذبیح الله صفا " را در دست دارد .
منظومه "ترویج نامه" اثری مربوط به دوره ناصر الدین شاه سروده ناجی قزوینی و جغرافیای حافظ ابرو بخش خراسان را به چاپ سپرده است


روایت ایران کهن از پیامبران

آقای آل داود! کتابی که اخیراً تحت عنوان تاج‌القصص منتشر کرده‌اید، مربوط به چه دوره‌ای است و نویسندۀ آن چه نام دارد؟
تاج‌القصص کتاب مفصلی است که اخیراً از سوی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در دو مجلد چاپ و منتشر شده است. این کتاب یک متن بسیار قدیمی است که ابونصر احمدبن محمد بخارایی آن را در سال 475 هجری قمری تألیف کرده است.
موضوع این کتاب داستان‌های پیامبران است. این اثر نخستین کتابی است که به زبان فارسی در باب زندگی پیامبران نوشته شده است. ما تا به حال کتابی با این قدمت در باب پیامبران و سرگذشت آنان در زبان فارسی نداشته‌ایم. من متن دستنویس یا نسخه خطی این کتاب را در کتابخانه‌های پاکستان پیدا کردم. باید بگویم که ما هیچ نسخه‌ای از این کتاب در ایران نداشتیم و من بر اساس نسخه‌هایی که در پاکستان وجود داشت این متن را تصحیح کردم. کتاب از قصه حضرت آدم(ع) شروع می‌شود و تا شرح واقعه عاشورا ادامه دارد. از این کتاب چند نسخه خطی در پاکستان وجود دارد، یک نسخه هم در موزه بریتانیا پیدا شده و کتابخانۀ مجلس هم در همین سالها یک نسخه خطی از آن را خریداری کرده که متأسفانه همه این نسخه‌ها متأخرند. بدتر آنکه کاتبان در هر قرنی که این اثر را مکتوب و از روی آن نسخه‌برداری کرده‌اند بنا به میل و سلیقه و ذوق ساده‌پسند خود در انشاء و نثر کتاب دست برده‌ و زبان آن را مطابق با معیارهای دورۀ خود تغییر داده‌اند تا مردم و مخاطبان درک و دریافت آسان‌تری از متن آن داشته باشد.
اما آنچه منتشر شده دو جلد است و از داستان حضرت آدم(ع) شروع شده و به داستان حضرت موسی(ع) می‌رسد. متأسفانه این نسخه قدیمی بخش نهایی را که قصه حضرت موسی(ع) تا تاریخ پیامبر اسلام و واقعۀ عاشورا را روایت می‌کند، ندارد. من این کتاب را به سه جلد تقسیم کردم به این صورت که جلد اول از داستان حضرت آدم(ع) تا انتهای داستان یعقوب پیامبر(ع) را در بر می‌گیرد. جلد دوم تماماً به قصه یوسف(ع) اختصاص دارد و مشتمل بر مجلس است . جلد سوم هم قصه حضرت موسی(ع) تا واقعه عاشورا است که من این بخشها را بر اساس نسخه‌های متأخر ترتیب داده‌ام. بنابراین فعلاً صلاح نبود که جلد سوم را چاپ کنم . الآن در جست‌وجوی نسخه کهنی هستم که این بخش را بدون دخل و تصرف کاتبان داشته باشد اما اگر پیدا نشد ناگزیر بر اساس همین نسخه‌های متأخر جلد سوم را منتشر خواهم کرد.

ما در گذشته کتاب‌هایی مانند قصص‌الانبیاء را داشتیم که این آثار هم داستان پیامبران بود. تفاوت تاج‌القصص با این دسته از آثار چیست؟
اساس این داستان‌ها بر مبنای تفاسیر قرآن و احادیثی است که نخستین محدثان جهان اسلام روایت کرده‌اند. پس هرچه این روایات اصیل‌تر بوده‌اند، متن بهتری به دست آمده است. نخستین کسانی که این داستان‌ها را نوشته‌اند، بر اساس داستان‌های قرآنی و تفاسیری که از قرآن مجید در دست بوده فراهم آورده‌اند و سپس این روایت‌ها را برحسب احادیث تکمیل کرده و نوشته‌اند؛ البته در زبان عربی هم چندین روایت از قصص الانبیاء داریم.

اما بنا به گفتۀ شما تاج‌القصص به لحاظ روایت و موضوع مطالب تازه‌ای دارد.
طبعاً تازگی‌هایی دارد که برای مخاطبان عام جذاب است. داستان‌های پیامبران به شکلی اصیل در این کتابها گردآوری شده است و از تکلفات و پیرایه‌هایی که در قرنهای بعد به این داستان‌ها اضافه شده خبری نیست به همین دلیل این داستان‌ها از اصالت و سادگی بیشتری برخوردارند.

آقای آل داوود، شما در سال جاری چه فعالیت‌هایی انجام داده‌اید؟
آخرین کتابی که از من منتشر شد شاهنامه هاتفی خرجردی نام دارد. این شاهنامه منظومه‌ای مختصر در هزار و سیصد بیت است که سروده‌ای ناتمام شناخته می‌شود. به‌رغم اینکه اطلاعاتی از این منظومه در دست داشتیم، اما اصل این منظومه ناشناخته بود و کسی نسخه‌ای از آن در دست نداشت تا اینکه اخیراً من یک نسخه از آن را پیدا کردم. مرحوم دکتر صفا در کتاب حماسه‌سرایی در ایران و در تاریخ ادبیات اشاره کرده‌اند که این منظومه از دست رفته و دیگر موجود نیست اما با پیدا شدن این نسخه من آن را تصحیح کردم و توسط فرهنگستان زبان و ادب فارسی به صورت ضمیمه مجله نامه فرهنگستان چاپ و منتشر شده است.

شما چگونه این نسخه را به دست آوردید؟
این منظومه جزو متون خطی در کتابخانۀ ملی روسیه نگهداری می‌شد و شخصی از آنجا یک نسخه عکسی از این منظومه فراهم کرد و در اختیار من گذاشت. البته بعداً در تحقیقاتی که انجام شد متوجه شدیم یکی ـ دو نسخه خطی دیگر هم از این منظومه در کتابخانه‌های تاجیکستان وجود دارد که من این اطلاعات را در مقدمه آورده‌ام؛ ولی دسترسی به این نسخه‌ها با همۀ کوششی که صورت گرفت مقدور نشد. می‌دانید که دسترسی به نسخه‌های خطی در کتابخانه‌های کشورهای آسیای میانه کاری بس دشوار است، مگر به صورت اتفاقی یا به سبب دوستی با مسئولان این کتابخانه‌ها. در هر حال نسخه‌ای که ما به دست آوردیم از کتابخانۀ ملی روسیه در سن پترزبورگ است که از کل اثر بیش از هزار و سیصد بیت در دست نیست. من همین مقدار را تصحیح و به همراه یک مقدمه و تصویری از هاتفی خرجردی که توسط استاد کمال‌الدین بهزاد در عصر خودش کشیده شده به صورت رنگی در پشت جلد این منظومه چاپ و منتشر کردم.

شاهنامۀ هاتفی خرجردی مربوط به چه دوره‌ای است و در چه زمینه‌ای سروده شده است؟
ماجرای سرودن این شاهنامه به این صورت است که شاه اسماعیل صفوی پس از این که قسمت‌های مرکزی و غربی ایران را به تسخیر درآورد و به سمت خراسان و ماوراءالنهر رفت و شیبک خان ازبک را از پای درآورد، در بازگشت از آن مناطق به خرجرد جام رسید که مقر هاتفی خرجردی شاعر معروف اواخر قرن نهم هجری و خواهرزادۀ عبدالرحمن جامی شاعر معروف ایرانی است. هاتفی شاعری عارف مسلک بود که با دربار پادشاهان هیچ ارتباطی نداشت ولی همۀ حاکمان و بزرگان آن دیار خود را مکلف می‌دانستند که به خدمت وی برسند. شاه اسماعیل هم وقتی به جام رسید، عزم دیدار او را می‌کند. شاه اسماعیل از او می‌خواهد که یک منظومه حماسی در شرح زندگانی او و خاندانش بنویسد. هاتفی قبول کرد. این واقعه در سال 916 هجری قمری اتفاق افتاده است.

آیا الآن کار جدیدی هم در دست تصحیح، تألیف یا چاپ دارید؟
غیر از چند مقاله مفصل که برای دایرةالمعارف بزرگ اسلامی در دست تألیف دارم، چند عنوان کتاب هم آماده چاپ دارم. اولین کتاب منظومه‌ای است در حدود دو هزار بیت که تحت عنوان «تزویج‌نامه» منتشر خواهد شد. «تزویج‌نامه» شاید اولین منظومه به زبان فارسی باشد که آداب و رسوم خواستگاری را در فرهنگ عامه روایت می‌کند. ما در زمینۀ فرهنگ عامه و آداب و رسوم ایرانی در زمان های قدیم اثر مکتوب کم داریم. «تزویج‌نامه» شاعری به نام ناجی قزوینی در دورۀ ناصرالدین شاه است و در آن آداب خواستگاری را با همۀ ابعادش به خوبی شرح داده است. این منظومه قدیمی‌ترین اثری است که در این زمینه وجود دارد. کتاب دیگری که در دست آماده‌سازی دارم و آن را برای چاپ آماده می‌کنم، «ارج‌نامه دکتر ذبیح‌الله صفا» است که نشر میراث مکتوب آن را منتشر خواهد کرد. قبل از این هم «ارج‌نامه مرحوم حبیب یغمایی» را برای نشر میراث مکتوب تالیف کردم که منتشر شد. اما کتاب مهمی که فعلاً در حال تحقیق روی آن هستم «جغرافیای حافظ ابرو» قسمت مربوط به خراسان است. «جغرافیای حافظ ابرو» کتابی دشوار است که در سه مجلد چاپ خواهد شد.

حافظ ابرو جغرافیای چه دوره‌ای از خراسان را روایت می‌کند؟
حافظ ابرو مورخ عصر امیرتیمور گورکانی و پسرش شاهرخ است و در کتابش اطلاعات خوب راجع به روستاها، شهرها، مناطق و راه‌های خراسان دارد که برای مخاطبان هم جذاب است.
این کتاب به لحاظ نثر و زبان چه ویژگی‌هایی دارد؟
نثر حافظ ابرو بسیار پاکیزه و سالم است. وی در فارسی نویسی تسلط کم نظیر دارد. او یکی از کثیرالتألیف‌ترین نویسندگان عصر خودش بوده و کتاب‌های تاریخی پر شماری نوشته است.

منبع: کتاب هفته، شماره 150