گفت و گو با صادق سجادى

1391/11/7 ۰۱:۲۷

درباره كتاب برگزيده ي سال : «تاريخ برمكيان»

گفت و گو با صادق سجادى
ساير محمدى: «تاريخ برمكيان» تأليف و تصحيح دكتر صادق سجادى كه از سوى بنياد موقوفات دكتر محمود افشار چاپ ومنتشر شده است، امسال در بخش تاريخ به عنوان كتاب برگزيده سال انتخاب و معرفى شد. صادق سجادى متولد ۱۳۳۳ كرمانشاه، دكتراى تاريخ و تمدن ملل اسلامى را دارد و در حال حاضر استاد دانشگاه هاى تهران است. نخستين كتاب وى در سال ۵۹ تحت عنوان «طبقه بندى علوم در تمدن اسلامى» چاپ ومنتشر شد. دكتر سجادى در سه حوزه تأليف، ترجمه و تصحيح بيش از پانزده عنوان كتاب منتشر شده در كارنامه اش دارد. «تاريخ دولت هاى اسلامى و خاندان هاى حكومتگر»، «رساله هاى سياسى دوره قاجار» و «منشأ كليله و دمنه و سفر برزويه به هند»، «شناخت در قرآن كريم» و «جغرافياى تاريخى ايران و سرزمين هاى اسلامى» (سه جلدى) عناوين برخى از اين آثار است. وى هم اكنون كتاب «واژگان فارسى در متون عربى» را زير چاپ دارد و كتاب «علويان طبرستان» را در دست نوشتن دارد.
* منبع تحقيق شما براى نوشتن تاريخ برمكيان چه آثارى بودند

منبع تحقيق من در اين زمينه بسيار زياد است. يعنى من مى توانم مدعى بشوم كه دراين زمينه استقصا و استقرا كردم. منابع زيادى از كهن ترين منابع تا منابع جديد به زبان هاى انگليسى را مورد توجه قرار دادم. حتى تحقيقات ميدانى كسانى را كه مثلاً معابد نوبهار را ديده اند، استفاده كردم. چون منشأ برمكيان بلخ است. كسانى رفته اند، آن مكان ها را ديده اند و بررسى ميدانى هم كرده اند. حتى از آن نوشته ها- نوشته هاى اين اشخاص- هم استفاده كرده ام. از متون كهن تاريخى در مورد انقراض خاندان اموى كه جد برمكيان در آن نقش داشت، بهره برده ام. از كتاب هاى بزرگى مثل تاريخ طبرى، تاريخ كامل ابن اثير، اخبار الطوال دينورى، انساب الاشراف بلازورى و دهها، بلكه صدها كتاب و مقاله و تحقيق در اين زمينه را از نظر گذراندم.

* براى نوشتن تاريخ برمكيان چند سال كار كرديد چند سال طول كشيد تا اين كتاب آماده شود
اين كتاب دو بخش دارد. بخش اول كتاب، يك اثر تأليفى است كه به تاريخ برمكيان مى پردازد. نوشتن اين بخش قريب دو سال طول كشيد. كار بسيار مشكلى بود. كاركردن در اين زمينه ها، بدون آن كه اثر مكتوبى از آن دوران باقى مانده باشد، بسيار مشكل است. بخش دوم كتاب، تصحيح رساله اى است موسوم به رساله اخبار برامكه كه نسخه هايش را از سن پترزبورگ، از دانشگاه پنجاب و يك نسخه هم از كتابخانه ملى در تهران فراهم آوردم. البته زمان زيادى را صرف به دست آوردن اين نسخه ها كردم.

* «اخبار برامكه» را چه كسى نوشته است
«اخبار برامكه» نويسنده مشخصى ندارد. راويان آن متعددند مثلاً عبدالله غسانى يكى از راويان اخبار برامكه است كه اين اخبار را از كسانى كه در عهد برمكيان از جمله خادمان آنها و نزديكان دربار بودند، شنيده است. اين اثر مؤلف مشخصى ندارد. نسخه هاى مختلف اين اثر را مقابله كردم، نسخه بدل دادم و متن اصلى را در كتاب «تاريخ برمكيان» چاپ كردم. يعنى بخش دوم كتاب من تصحيح رساله اخبار برامكه است.


* «اخبار برامكه» چه كمكى به تاريخ برمكيان مى كرد كه ضميمه كتاب مذكور كرده ايد
روايت هايى كه در اخبار برامكه آمده دستچينى است از روايت هايى كه اختصاصاً مربوط است به حيات سياسى و فرهنگى برمكيان، همان طور كه از نام اثر برمى آيد. بنابراين رساله مى تواند مكمل تاريخ برمكيان باشد. البته قبلاً عبدالعظيم قريب هم يك نسخه اى تحت عنوان «اخبار برامكه» پيدا و چاپ كرده بود. نسخه اى كه من در كتاب تاريخ برمكيان آورده ام غير از آن نسخه اى است كه دكتر قريب منتشر كرده بود. بعضى از روايت هاى تاريخى آن اثر شبيه به هم است. مضمون تقريباً مشابهى دارند اما اين رساله چيزهاى بسيارى دارد كه در اخبار برامكه چاپ دكتر قريب وجود ندارد. البته اين دو اثر مى توانند مكمل يكديگر باشند.

* شما در اين كتاب از چه منظرى به تاريخ برمكيان پرداختيد
شايد لازم باشد در مورد برمكيان يك تكمله اى بگويم. برمكيان از اواخر دوره اموى فعال بودند. ولى از آغاز پيروزى عباسى و انقراض اموى، برمكيان بر مصدر مشاغل مهم ديوانى بودند. خالد برمكى كه جد برمكيان است، شغل بسيار مهم قائم مقام وزارت را به عهده داشت. فرزندان او در دوره هاى بعد به اوج قدرت رسيدند. البته تعدادى از افراد اين خاندان را مى شناسيم كه بعد از زندانى كردن يحيى و كشتن پسران او، تا مدت هاى مديد حضور داشتند و در ايران و مصر منشأ خدمات فراوانى بودند و منصب هاى مهمى داشتند. حتى نويسنده بزرگى مانند ابن خلكان نويسنده كتاب «و حيات الاعيان» خودش را از نوادگان يحيى برمكى مى دانست.

* درباره تاريخ برمكيان، بفرمائيد از چه منظرى به خاندان پرداختيد و چه مسائلى براى شما از اهميت بيشترى برخوردار بود مسائل دينى، سياسى، فرهنگى و ...
چيزى كه در وهله اول راجع به برمكيان و تاريخ اين دوره جلب توجه مى كند، نقش سياسى اين خاندان در تاريخ اجتماعى ايران است. ولى قطع نظر از بعد سياسى، آن چيزى كه مهمتر است، نقش فرهنگى اين خاندان است. مثلاً ترجمه بخش بسيار مهمى از آثار ايرانى و حتى يونانى به زبان عربى يعنى در آغاز، نهضت ترجمه مرهون كوشش هاى برمكيان بود. اين موضوع خيلى مهم است. يك نهضتى در آغاز عصر خلافت عباسى ايجاد شد، تحت عنوان «عصر نهضت ترجمه» كه كتاب هاى علمى، فلسفى، ادبى از زبان هاى پهلوى، سانسكريت، سريانى، آرامى، يونانى به زبان عربى ترجمه شد و اين حركت بنياد تمدن اسلامى را ايجاد كرد. يكى از خاندان هايى كه در اين زمينه متحمل زحمات بسيار شده اند و از مترجمان حمايت هاى بى دريغ كرده اند، هزينه هايشان را پرداخت مى كردند و كتاب هايشان را از اين سو و آن سو گرد آورى مى كردند و آنها را بر سر كار ترجمه مى گماردند، خاندان برمكى بودند. من در اين كتاب توضيح دادم. حتى نام كتاب هايى را كه به درخواست و توجه و فشار برمكيان به عربى ترجمه شد، آورده ام.
* دوره عربى زبانى در ايران مقارن همين ايام بوده است

بحث عربى زبانى در ايران از دو جنبه قابل توضيح و تبيين است. اگر صحبت عربى زبانى مردم را مى كنيم، واقعيت اين است كه چنين نبوده است. مردم به زبان فارسى حرف مى زدند اما طبقه اى كه مى خواستند آثار علمى بنويسند، ناگزير بودند اثر خود را به زبان عربى تأليف كنند. مثل دورانى كه زبان لاتين يا زبان يونانى در اروپا به زبان فرهنگ تبديل شد و اهل علم و ادب آثارشان را به لاتين مى نوشتند، دقيقاً همين اتفاق در قرون اوليه اسلام افتاد. اما عامه مردم به زبان عربى صحبت نمى كردند و چيزى نمى نوشتند. حتى متون عربى مشحون است از كلمات و جملات فارسى. اين كه عرض كردم كتابى تحت عنوان «واژگان فارسى در متون عربى» در دست چاپ دارم، يكى از دلايل و انگيزه هايى كه مرا وادار به نوشتن اين كتاب كرد، همين مسئله بود. نه تنها مردم در قلمرو فرهنگ ايران به زبان فارسى صحبت مى كردند، بلكه اين زبان آن قدر رشد و اهميت داشت و فراگير بود كه بعضى از نويسندگان كه به زبان عربى مى نوشتند، براى بيان برخى از مقصودهاى خود ناچار بودند از واژگان و اصطلاحات فارسى استفاده كنند. ما خيلى از افراد عربى زبان و عربى نويس را مى شناسيم كه به فارسى سخن مى گفتند و به فارسى هم مى نوشتند، كسانى كه در وهله اول به نظر نمى آيد فارسى مى دانستند. از شعراى بزرگ عرب نژاد افرادى بودند كه به فارسى مى نوشتند، مثل ابونواس. از شاعران عصر جاهلى هم يكى - دو شاعر بودند كه به فارسى شعر مى سرودند و من در مقاله اى اين موضوع را روشن كردم.

* الآن در زمينه كتاب هاى تاريخ بويژه در دوران ورود اسلام به ايران با چه كمبودهايى مواجه ايم
اولاً هنوز هم مقدار بسيار زيادى آثار مكتوب وجود دارد كه چاپ نشده اند، چنين آثارى هم در كتابخانه هاى ايران، هم در كتابخانه هاى دنياى اسلام مثل عراق، تركيه، سوريه، مخصوصاً شمال آفريقا كه هنوز كتاب هاى زيادى وجود دارند كه ناشناخته اند. اين آثار خطى هنوز منتشر نشده اند. گاهى اوقات كتابخانه هايى در اين مناطق وجود دارند كه كتاب هايش هنوز فهرست نشده اند. اين كار مستلزم تلاش و زحمات فراوانى است. خوشبختانه مؤسسه اى در لندن تأسيس شده كه من هم عضو آن هستم. كار اين مؤسسه شناسايى و معرفى نسخ خطى اسلامى است. كتابخانه هاى مختلف را در اطراف و اكناف عالم اسلام جست وجو مى كنند. اعضاى مجربى را براى همكارى جذب مى كنند. اين افراد براى تصحيح و شناسايى آثار خطى و احتمالاً ديجيتالى كردن آثار خطى دعوت به همكارى مى شوند. اين كارها خيلى مؤثر و مفيد است.

اما محققان و پژوهشگران و مورخان ما به دليل فقدان ابزار واقعى كار به سراغ تاريخ اسلام نرفته اند. الان دانشجويان من در دوره فوق ليسانس و دكترا عمدتاً بلكه صددرصد آنها وقتى رساله مى گيرند، دوره هاى متأخر را مى گيرند كه منابع آن به زبان فارسى است، نمى توانند به سراغ منابع عربى بروند. اين موضوع تبديل به يك معضل شده است.


برگرفته از: ایران