فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی

1391/11/7 ۰۱:۲۷

روش فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی

علی میرانصاری

روش فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی

مقدمه:
یکی از مؤسسات فرهنگی که در دو دهۀ اخیر در ایران پا گرفته و توانسته است در گسترش و ارتقاء دائرةالمعارف‌نویسی تأثیر به سزائی در فرهنگ معاصر ایران بر جای نهد، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است. این مرکز در سال 1362 به همت جناب آقای کاظم موسوی بجنوردی و به پشتوانۀ علمی نسل قدیم استادان ایرانی که دورۀ بازنشستگی خود را می‌گذراندند، در تهران تأسیس شد. هدف اولیۀ بنیانگذار آن، تدوین دائرةالمعارفی بود که بتواند مهم‌ترین موضوعات فرهنگ ایران و اسلام را در یک مجموعۀ واحد ارائه دهد. اکنون که 24 سال از آن تاریخ می‌گذرد، با چاپ 14 مجلد از این مجموعه، منظور و مقصود اولیه از تأسیس این مرکز، تا اندازۀ زیادی برآورده شده است.
از همان ابتدا، تحقیق در باب موضوعات مختلفِ فرهنگی، نیازهائی را در میان محققان این مرکز ایجاد کرد که اولین و مهمترین آنها ایجاد کتابخانه‌ای غنی شامل اساسی‌ترین منابع پژوهش در باب فرهنگ ایران و اسلام بود. این کتابخانه خیلی زود پا گرفت و به شکل‌های مختلف از جمله خرید کتاب و قبول کتابهای اهدائی، به جمع‌آوری مآخذ مورد نیاز محققان خود پرداخت. از سوی دیگر موفقیت در چاپ مجلدات مختلف دائرةالمعارف و استمرار آنها و نیز تثبیت این مرکز به عنوان یکی از مراکز پایه در فرهنگ ایران، دو حادثۀ مهم را پیش آورد.
ـ اولین حادثه رویکرد نسلی جدید از محققان ایرانی به این مرکز بود که در حال فارغ التحصیلی از دانشگاهها بودند. آنها به این مرکز آمدند و اندک اندک در کنار استادان مجرب و قدیمی (که در حال حاضر شماری از آنها درگذشته‌اند)، بالیدند و اکنون خود به صاحبنشرانی مورد وثوق و مورد اعتماد مبدل گشته‌اند.
ـ دومین حادثه که به بحث ما مربوط می‌شود، شناخته شدن این مرکز برای خانواده‌های فرهنگی و قدیمی ایران و نیز صاحبان آثار مکتوب ارزشمند (خطی و چاپی) بود، کسانی که به دنبال آن بودند تا مجموعه‌های خود را به یک مرکز اولاً تثبیت شده و ثانیاً معتبر از نظر علمی هدیه کنند. در سال 1368، نخستین مجموعه از سوی خانوادۀ سلطانی (پروفسور شیخ‌الاسلامی) به این کتابخانه هدیه شد و تا این زمان شمار اهداءکنندگان به 23 خانواده می‌رسد.
اهدای این آثار سبب گردید که گنجینه‌ای بی‌نظیر در کنار مخازن کتاب‌های چاپی شکل بگیرد و در مدتی کوتاه، مجموعه‌ای ارزشمند از نسخه‌های خطی، اسناد و مدارک تاریخی و میکروفیلم نسخه‌های خطی در دیگر کتابخانه‌ها، در آن فراهم بیاید. نسخه‌هائی که بسیاری از آنها در جهان منحصر به فرد هستند و عمدتاً از سوی کسانی مانند خانوادۀ سلطانی، خانوادۀ مشکور، استاد فتح‌الله مجتبائی، استاد ایرج افشار و استاد احمد منزوی به این مرکز هدیه شده است. طولی نکشید که حجم این نسخه‌ها از یک‌سو و نیز ارزش والای آنها از سوی دیگر سبب گردید، مسئولین مرکز، اقدام به ایجاد یک بخش مجزا برای تحقیق بر روی این نسخه‌ها و نیز فهرست‌نگاری آنها نمایند. این بخش حدود سال 1369 به سرپرستی استاد احمد منزوی، یکی از مشهورترین فهرست‌نگاران ایرانی شکل گرفت.
ایشان فرزند آقابزرگ طهرانی، صاحب مجموعۀ عظیم «الذریعه الی تصانیف الشیعه» و یکی از بنیان‌گزاران سنت فهرست‌نگاری در حوزۀ مطالعات ایرانی و اسلامی است. استاد منزوی در طول 50 سال تحقیق و پژوهش بر روی نسخه‌های خطی ایرانی و اسلامی، آثار بسیاری از خود به یادگار گذاشته‌اند که مشهورترین آنها، سه اثر ارزشمند زیر است:

1. فهرست نسخه‌های خطی فارسی، 6 مجلد (معرفی تمام نسخه‌های خطی و عکسی فارسی در کتابخانۀ ایران)
2. فهرست مشترک نسخه‌های خطی فارسی پاکستان، در 14 مجلد (معرفی تمام نسخه‌های خطی فارسی در کتابخانه‌های پاکستان)
3. فهرستوارۀ کتاب های فارسی که فهرستی است از تمام آثار فارسی نگاشته شده تا پایان چاپ سنگ در گسترۀ فارسی‌زبانان که تا کنون 10 مجلد آن منتشر شده است.
استاد منزوی پس از تشکیل بخش نسخه‌های خطی، در نخستین گام با همکاری مسئولین کتابخانه، تمام فهرست نسخه‌های خطی مربوط به فرهنگ ایران و اسلام را جمع‌آوری کردند، به گونه‌ای که اکنون به واسطۀ این مجموعه، تحقیق بر روی هر نسخۀ خطی، به هر یک از زبان‌های اسلامی به سهولت میسر شده است. ایشان در مرحلۀ بعد، به فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی، میکروفیلم‌ها، اسناد و مدارک تاریخی در این مرکز پرداختند و موازی با آن، کار بر روی یک فهرستواره شامل معرفی تمامی نسخه‌های خطی فارسی موجود در جهان را آغاز کردند.
اکنون پس از 18 سال، آثار زیر حاصل تلاش و پژوهش استاد منزوی در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی است:
1. فهرست نسخه‌های خطی (در 3 مجلد که 2 مجلد آن چاپ شده و بقیه در دست چاپ است)
2. فهرست نسخه‌های عکسی (در 3 مجلد که یک مجلد چاپ شده است و بقیۀ آن در حال چاپ است)
3. فهرستوارۀ کتاب های فارسی (پیرامون 25 مجلد که 10 مجلد آن چاپ شده است)
روش فهرست‌نگاری
این مقاله، نگاه خود را تنها به فهرست نسخه‌های خطی معطوف داشته و بر آن است تا با بررسی اجمالی 3 مجلد از فهرست نسخه‌های مرکز دائرةالمعارف، شیوۀ فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی در این مرکز و نیز چگونگی معرفی این نسخه‌ها را در کاتالوگهای تهیه شده مورد بحث قرار دهد. اما پیش از پرداختن به این موضوع، لازم است ت به انواع فهرست‌نگاری نسخه‌های خطی که در ایران رایج است، اشاره‌ای کوتاه شود.
دو شیوۀ زیر، روش‌هایی است که بیشترین استفاده را نزد فهرست‌نگاران ایرانی دارد:
1. فهرست ساده یا نامگو: این روش، بیشتر در یک دهۀ اخیر در ایران باب شده است و از سوی نسل جدید فهرست‌نگار، توجه بیشتری بدان می‌شود. در این روش، بیشتر به ذکر نام کتاب و مؤلف آن، و شمارۀ راهنمای کتابخانۀ مربوطه اکتفا می‌گردد. مانند:
ـ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ انیستیتوی شرق‌شناسی ابوریحان بیرونی در تاشکند توسط آقای علی موجانی.
ـ فهرست الفبایی کتابخانۀ آستان قدس رضوی در مشهد، توسط آقای آصف فکرت.
2. فهرست توصیفی: از قدیمی‌ترین روش‌های فهرست‌نگاری در یکصد سال اخیر ایران است و پیشگامان این شیوه مانند ابن یوسف شیرازی و یوسف اعتصامی در فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورا از این شیوه بهره جسته‌اند و استادانی مانند محمدتقی دانش‌پژوه، ایرج افشار و عبدالله انوار در فهرست‌نگاری‌های خود بیشتر بر این شیوه عمل کرده‌اند. در این روش، علاوه بر نام کتاب و مؤلفِ آن، سایر ویژگیهای نسخه، مانند موضوع و زبان اثر، تاریخ نگارش و فصول و ابواب آن و سپس مشخصات فنی نسخه مانند: کاتب و تاریخ کتابت، نوع خط، کاغذ و جلد و نیز آرایه‌های آنها مورد بحث قرار می‌گیرد. مانند:
ـ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران توسط محمدتقی دانش‌پژوه و ایراج افشار
ـ فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ ملی ایران توسط عبدالله انوار
اما شیوۀ سومی هم وجود دارد که به «روش توصیفی ـ تطبیقی» معروف شده است و استاد منزوی مُبدع آن است و در فهرست‌نگاری خود به‌ویژه در فهرست نسخه‌های خطی مرکز دائرةالمعارف، آن را بکار برده است. این روش، بر دو اصل زیر استوار است:
1. اشکال تکامل یافته روش «توصیفی»
2. ابداعات و نوآوری‌های جدید که مبتنی بر دو اصل زیر است:
ـ تحقیق دربارۀ مؤلف نسخۀ مورد مطالعه
ـ مقایسۀ نسخۀ خطی مورد مطالعه با نسخه‌های خطی مشابه در سایر کتابخانه‌های جهان است
با ذکر این مقدمات، تصور می‌شود که زمینۀ لازم مهیا شده است تا بحثی داشته باشیم دربارۀ شیوۀ فهرست‌نگاری در مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی که بر اساس «شیوۀ توصیفی ـ تطبیقی» فراهم آمده است.
بر اساس فهرست‌های چاپی نسخه‌های خطی و عکسی دائرتالمعارف، و بر پایۀ مشاهدات اینجانب که از ابتدا، از نزدیک شاهر اجرای این فهرست‌نگاری بوده است، می‌توان جزئیات روش فهرست‌نگاری در مرکز دائرةالمعارف را بدین‌گونه توصیف کرد: در این روش، فهرست‌نگار در ابتدا تمام توجه خود را روی مؤلف نسخه متمرکز می‌کند و بر آن می‌شود تا گزارشی کوتاه ولی مفید دربارۀ دورۀ زندگی، آثار و سال مرگ مؤلف و این که اثر خود را به چه کسی هدیه کرده است، ارائه کند: سپس به خود نسخۀ خطی می‌پردازد. در این روش، یک نسخۀ خطی از چهار منظر «کتاب‌شناسی»، «نسخه‌شناسی»، «افزوده‌ها»، و «مقایسه» مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ـ در «کتاب‌شناسی»، فهرست‌نگار به نسخۀ خطی به عنوان یک اثر علمی نگاه می‌کند. از این‌رو ابتدا به دنبال کشفِ نام کتاب، زمان و محل نگارش نسخه، و موضوع، فصل‌بندی و زبان آن اثر بر می‌آید. و سپس به ثبت چند سطر از اول و آخر نسخه می‌پردازد.
ـ در «نسخه‌شناسی»، فهرست‌نگار، چهار موضوع کتابت، خط، کاغذ، و جلد را مورد توجه قرار می‌دهد. در بحث کتابت، تاریخ کتابت، محل کتابت و سفارش‌دهندۀ احتمالی کتابت نسخه، مورد نظر است. در موضوع خط، خصوصیات فیزیکی (یعنی اندازه و تعداد سطرها) و ویژگی هنری (یعنی نوع خط مانند ثلث، نسخ و نستعلیق و همچنین رنگ جوهر) مورد توجه قرار می‌گیرد. در بحث کاغذ و جلد، نخست به خصوصیات فیزیکی آن (مانند طول و عرض) و سپس به ویژگی‌های فنی (مانند جنس و رنگ) و آرایه‌های هنری (مانند تذهیب و نقاشی) پرداخته می‌شد. این بخش برای محققان هنر و نیز برای کسانی که دربارۀ تاریخ فن کاغذسازی و جلدسازی در فرهنگ ایران و اسلام تحقیق می‌کنند، بسیار مهم است.
ـ در «افزوده‌ها»، فهرست‌نگار کاملاً خود را از نسخۀ خطی مورد نظر به عنوان یک اثر علمی جدا می‌سازد. در اینجا فهرست‌نگار نگاه خود را به افزوده‌هائی متمرکز می کند که در طول عمر نسخۀ خطی، توسط کاتب نسخه، مالکان نسخه و یا خوانندگان مختلف بر حواشی و یا قسمتهای مختلف آن اضافه شده است. در بسیاری از موارد، اگر نگوئیم ارزش این افزوده‌ها بیشتر از متن اصلی نسخۀ خطی است، ولی می توان گفت که کمتر از آن هم نیست. این افزوده‌ها به دو شکل در نسخه‌های خطی جلوه پیدا کرده است.
شکل اول، نظریات و اندیشه‌های یک خوانندۀ فاضل است که به شکل یادداشت و توسط خود او با انگیزۀ توضیح و یا تکمیل متن اصلی در حواشی نسخه اضافه می‌شود. این یادداشت‌ها گاه به لحاظ کمّی و کیفی به میزانی است که خود به تنهائی ارزش یک تألیف مستقل را پیدا می‌کند.
شکل دوم، مُهر مالکیت صاحب نسخه و یا یادداشتهائی خارج از موضوع کتاب است که در ابتدا و انتهای نسخۀ خطی نقش می‌بندد. مُهرها از جنبۀ تحول و تطور اسامی و القاب در دوره‌های مختلف اسلامی و نیز از جنبۀ هنری دارای اهمیت است. یادداشت‌ها معمولاً حاوی اشاراتی کوتاه دربارۀ قیمت نسخه و یا قیمت اجناس دیگر، حوادث تاریخی، و رفتار و عادات اجتماعی هستند که توسط خوانندۀ نسخۀ خطی در برگهای سفید نسخه (به عنوان دفتر یادداشت) ثبت شده است. مانند اشاراتی به حوادث تاریخی و تحولات اجتماعی، جمع‌آوری و دسته‌بندی این یادداشت‌ها می‌تواند نتایج ذیقیمتی دربارۀ تحولات تاریخی و روابط اجتماعی و فرهنگی بدست دهد. در این شیوۀ فهرست‌نگاری، این افزوده‌ها دارای جایگاه خاصی است و به تفصیل بدانها پرداخته می‌شود.
ـ در «مقایسه»، سه کار صورت می‌گیرد. اول، با استفاده از فهرست نسخه‌های خطی در سایر کتابخانه‌ها، نسخۀ مورد مطالعه یا نسخۀ در دست، با نسخه‌های مشابه خود در کتابخانه‌های دیگر مقایسه می‌گردد. دوم، با بهره گرفتن از فهرستِ کتابهای چاپی، تعداد و انواع چاپ‌های احتمالی نسخۀ مورد مطالعه معرفی می‌گردد. سوم، تمام منابع و فهرست‌های خطی و چاپی که در این بخش مورد استفاده قرار گرفته، در پایان معرفی هر نسخه اضافه می‌گردد تا اگر محقق علاقمندی خواستار تحقیق بیشتری بود، این امر به سهولت برای وی امکان‌پذیر گردد.
این روش، سودمندی‌های بسیار دارد که از جملۀ آنها می توان به موارد زیر اشاره داشت: الف ـ جلوگیری از لغزش‌های احتمالی در شناخت نام نسخه، مؤلف آن و موضوع کتاب ب ـ یافتن نامهای مختلف یک اثر که گاهی برای برخی از آثار پیش می‌آید. و یا کشف اختلاف در تیویب (باب‌بندی) و بخش‌بندی‌هائی که گاه در نسخه‌های مختلف یک اثر دیده می‌شود.
ج ـ بدست آمدن یک آمار از فراوانی (بَسامَد ـ فِرِکانس) کتابت یک نسخه که خود نشان‌دهندۀ فراوانی استفاده از آن اثر در فرهنگ ایران و اسلام است.
د ـ دریافتِ این موضوع که نسخۀ مورد مطالعه دارای چه ارزشی است. آیا منحصر به فرد است یا کمیاب و یا پِرتیراژ می‌باشد؟
ه‍ ـ سهولت کار محققین در آگاهی از میزان حضور یک نسخه خطی در کتابخانه‌های دیگر، بدون مراجعه به فهرست‌های گوناگون.
و ـ آگاهی از وضعیت چاپ نسخۀ خطی مورد مطالعه (مانند تیراژ و میزان استفاده از آن). زمانی که اطلاعات مربوط به هر یک از نسخه‌های خطی بر پایه روش فوق فراهم آمد، مجموع آنها بر اساس نظم خاصی دست‌بندی، تنظیم و تبویب می‌گردد و به شکل کاتالوگ نسخه‌های خطی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به چاپ می‌رسد.

نظم این کاتالوگ‌ها بدین گونه است:
1. نسخه‌ها بدون در نظر گرفتن موضوع بر اساس نامشان دارای یک ترتیب الفبایی می‌گردند.
2. در پایان کاتالوگ، فهرستی مفصل شامل موارد زیر اضافه می گردد:
ـ مؤلفان
ـ کاتبان نسخه‌ها
ـ کتابها (به تناسب موضوعاتی مانند: ریاضیات، پزشکی، ادبیات، فلسفه و هنر تقسیم شده‌اند)
ـ مُهرها
ـ اشخاص
ـ اماکن
بدین ترتیب یک محقق، با داشتن اطلاعاتی اندک از یک نسخۀ خطی می‌تواند در کاتالوگ‌های این مرکز به سهولت به تمامی اطلاعات مربوط به آن نسخه دست یابد.
با تحقیق بر روی نسخه‌های خطی این مرکز و چاپ کاتالوگ آن، اطلاعات بسیار ارزشمندی دربارۀ برخی از نسخه‌های خطی کمیاب و در برخی موارد منحصر به فرد بدست آمد که شاید اشاره به برخی از آنها بی‌فایده نباشد:
ـ شاهنامه فردوسی که به اعتقاد بسیاری از صاحب‌نظران، یکی از قدیمی‌ترین نسخۀ موجود در جها ناست. این نسخه که در کناره‌اش پنج گنج نظامی قرار دارد، به شکل فاکسیمیله توسط مرکز دائرةالمعارف در تهران منتشر شد.
ـ نسخه‌ای کهن از کتاب «الرساله الجامعه» متعلق به اخوان الصفا (این رساله توسط آقای دکتر صادق سجادی، دبیر شورای عالی علمی مرکز دائرةالمعارف، در حال تصحیح است). دربارۀ این رساله به نوشتۀ ضمیمه مراجعه گردد.
ـ مفتاح التمدن رساله‌ای است دربارۀ تلقی ایرانیان در سدۀ نوزدهم از فرهنگ و تمدن اروپا. این رساله منحصر به فرد است و سال گذشته پس از ویرایش لازم، در تهران منتشر شد.

سخن پایانی
در کتابخانۀ فردوسی کالج وادهام، دانشگاه آکسفورد حدود 800 نسخۀ خطی فارسی و عربی وجود دارد که بیش از سه دهۀ پیش از شهر اصفهان به این کالج منتقل شده است. در طول این مدت هیچ‌گونه تلاشی برای فهرست کردن نسخه‌ها مذکور صورت نگرفته است. در سال 2003 در طول اقامت چند ماهۀ اینجانب در این کالج، پیشنهاد فهرست‌برداری از این نسخه‌ها به مسئولین این کالج داده شد. سرانجام سال گذشته کالج وادهام با این پیشنهاد موافقت کردند و اینجانب را به واسطۀ آشنایی با منابع فرهنگ ایرانی و نیز آشنایی با نسخه‌های خطی و چگونگی فهرست‌برداری آنها (که البته در محضر استاد منزوی آموخته بودم)، برای اجرای این امر انتخاب کردند. فهرست‌برداری این نسخه‌ها از ماه ژوئن آغاز شده است و پیش‌بینی می‌شود که به مدت یک سال ادامه پیدا کند. این فهرست‌برداری بر اساس شیوۀ استاد منزوی صورت می‌گیرد و کاتالوگ آن هم همانند کاتالوگ نسخه‌های خطی دائرةالمعارف بزرگ اسلامی به چاپ خواهد رسید. این کاتالوگ به دو زبان فارسی و انگلیسی خواهد بود که انتشار آن در ایران و انگلیس صورت خواهد گرفت.

" فهرست برداری نسخه های خطی یاد شده، در قالب پروتکل مشترکی که کالج وادهام با مرکز پژوهشی میراث مکتوب، دربارۀ اصول آن به تفاهم رسیده اند، صورت می گیرد. بر اساس این تفاهم نامه، فهرست مذکور پس از اتمام کار، توسط میراث مکتوب در تهران به چاپ خواهد رسید."

منبع: دایره المعارف بزرگ اسلامی



سعیده خان احمدی