1393/5/21 ۰۹:۵۸
نشست تخصصی «جنگ جهانی اول و جامعه ایرانی» و بازتاب آن واقعه در روزنامه‌های آن زمان كشور با هدف نقد مباحث تاریخی در اندیشگاه فرهنگی كتابخانه ملی ایران دوشنبه 20 مرداد برگزار شد. در این نشست كاوه بیات، سندپژوه، دكتر الهام ملك‌زاده، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مسعود كوهستانی‌نژاد، پژوهشگر مطبوعات و دكتر محمدجواد مرادی‌نیا، سندشناس و پژوهشگر تاریخ سخن گفتند.
ماهرخ ابراهیم‌پور: نشست تخصصی «جنگ جهانی اول و جامعه ایرانی» و بازتاب آن واقعه در روزنامه‌های آن زمان كشور با هدف نقد مباحث تاریخی در اندیشگاه فرهنگی كتابخانه ملی ایران دوشنبه 20 مرداد برگزار شد. در این نشست كاوه بیات، سندپژوه، دكتر الهام ملك‌زاده، استادیار پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، مسعود كوهستانی‌نژاد، پژوهشگر مطبوعات و دكتر محمدجواد مرادی‌نیا، سندشناس و پژوهشگر تاریخ سخن گفتند.
آشفتگی رجال سیاسی ایران در جنگ جهانی اول
كاوه بیات، سندپژوه و پژوهشگر تاریخ معاصر در سخنرانی با عنوان «جنگ جهانی اول در اسناد ایرانی» با اشاره به اسناد تاریخی گفت: در جنگ جهانی اول رجال ایران دچار تردید و دودلی بودند كه این تردید را می‌توان در مذاكره همزمان مستوفی‌الممالك با آلمان‌ها و متفقین مشاهده كرد. از طرفی رجال دیگر بی اعتنا به دولت در تدارك همكاری با آلمان‌ها بودند، از طرف دیگر انگلیس كه در ایران حضور داشت به افزایش نیروهای مستقر در كشور پرداخت. رجال ایران برای نزدیكی با آلمان‌ها با حزب دموكرات گره می‌خورد و مذكرات با آلمان را پیش می‌برد.
این در حالی است كه روس‌ها وارد تهران شده و پایتخت را اشغال می‌كنند. پایتخت در حالی اشغال می‌شود كه دو دستگی سیاسی در ایران حكمفرماست. عده‌ای از رجال خواستار ترك تهران و عده‌ای دیگر تصمیم به ماندن در تهران می‌گیرند و خواستار تشكیل كمیته‌ای برای پیگیری اهدافشان می‌شوند. رجالی كه تهران را ترك كردند و در كرمانشاه دولت مهاجران را تشكیل دادند به علت تحقق نیافتن وعده‌های دولت آلمان و عثمانی عملا كاری از پیش نبردند.
وی در ادامه افزود: جنگ به مراحل پایانی نزدیك شده و جامعه سیاسی ایران دچار انشقاق شده بود. نیروهای مقاومتی كه برای مقابله با نیروهای دول مهاجم در بخش‌هایی از ایران شكل گرفته بود درهم شكسته شده و حاكمیت سیاسی ایران نیز شرایط خوبی نداشت. اكنون زمانی است كه ایران در شرایط حضیض حاكمیت سیاسی قرار گرفته و نشان‌دهنده شرایط فوق‌العاده منفی است.
در این زمان مستوفی‌الممالك از پست نخست وزیری كنار رفته و سپهسالار بر مسند نخست وزیری تكیه زده بود و در زمان صدارات اوست كه شرایط اسفباری از سوی دول مهاجم به ایران تحمیل می‌شود شرایطی كه سفیر بریتانیا از قبول آن از سوی ایران اظهار شگفتی می‌كند. از جمله این موارد تحمیلی می‌توان به استقرار پلیس جنوب اشاره كرد.
بیات با اشاره به آشفتگی رجال سیاسی در ایران اظهار كرد: پس از این كه جنگ با پیشرفت عثمانی مواجه شد رجال سیاسی در ایران تصمیم گرفت یك شورای عالی سیاسی تشكیل دهند و در مقابل نیروهای پیش رونده عثمانی كه قصد حمله و تسخیر پایتخت را داشتند مقاومت كنند. این در حالی است كه پس از شكست خوردن مهاجمان در برخی جبهه‌ها از نیروهای عثمانی؛ هیمنه (هیبت) متفقین در هم شكست و سپهسالار از صدرات بركنار و وثوق‌الدوله مامور تشكیل كابینه شد. درهم شكستن نیروهای دول روس و انگلیس از عثمانی‌ها وثوق‌الدوله بر آن شد كه امتیازاتی را كه به روس و انگلیس داده شده است ملغی (باطل) كند.
وی در پایان سخنانش با اشاره به اثرات جنگ جهانی اول عنوان كرد: جنگ جهانی اول برای ایران یك تجربه تمام عیار بود كه باعث شد امپراتوری قدرتمند روسیه شكننده ظاهر شود و اختلافاتی در آن نمود پیدا كند و از امپراتوری روسیه به كشور شوروی تبدیل شود. این باعث شد كه خدشه‌ای در دیسپلین دول متفقین پدیدار شود. زمانی كه روسیه به دلیل مسایل داخلی عقب‌نشینی كرد امیدی در دل ایرانیان ظاهر و امید به صلح تقویت شد. بریتانیا اگر چه سعی كرد با اعزام نیرو جای روسیه را پر كند اما نتوانست این نقیصه را به خوبی پوشش دهد. اكنون جنگ به نوعی تمام شده است و ایرانیان درصدد اعاده استقلال برآمدند و گام‌های عملی را شروع كردند.
کتاب‌های جنگ جهانی اول با رویکرد سیاسی نوشته شده‌اند
سپس الهام ملك‌زاده با اشاره به انگیزه‌اش از تحقیق و پژوهش درباره جنگ جهانی اول در ایران بیان كرد: كتاب‌ها و مقاله‌های زیادی درباره جنگ جهانی اول در ایران چاپ شده است كه از جنجالی‌ترین آثار در این باره باید به كتاب «قحطی بزرگ» نوشته محمدقلی مجد اشاره كرد كه با استفاده از اسناد آمریكایی منتشر شد و بسیاری از اسناد این كتاب تكان‌دهنده بود. این كتاب انگیزه‌ای شد كه با توجه به هولوكاست ایرانی كه بازتاب این كتاب بود به تحقیق و پژوهش در این حوزه بپردازم.
وی افزود:نكته قابل توجه كتاب این بود كه در جنگ جهانی اول در ایران تقریبا بین 8 تا 10 میلیون نفر در اثر قحطی كشته شدند. با توجه به اسناد آرشیو ملی و کتابخانه مجلس، كلمه قحطی را در اسناد تاریخی بررسی كردم كه حدود 6 هزار سند را شامل می‌شد. سه هزار سند در این میان اساس پژوهش مرا تشكیل می‌داد. پس از بررسی این اسناد تاریخی متوجه شدم تمام كتاب‌هایی كه درباره جنگ جهانی اول در ایران نوشته شده با رویكرد سیاسی تالیف شدند و در تعداد اندكی از كتاب‌ها بعد اجتماعی جنگ مورد توجه قرار گرفته است.
ملک‌زاده با اشاره به پژوهشی كه صورت گرفته و قرار است منتشر شود افزود: پژوهش من كه قرار است به صورت كتاب دربیاید 880 سند را به طور مستقیم مورد بررسی قرار داده است. بر اساس همین اسنادی كه من دیدم ادعاهای كتاب «قحطی بزرگ» بی اساس است. در اسناد مورد پژوهش بیشترین ضربه و تباهی در دوران جنگ را روس‌ها به ایران وارد كردند.
این سندپژوه ادامه داد: در پرونده‌هایی كه در وزارت خارجه موجود است از 286 پرونده تنها 5 پرونده به فجایع انگلیس و عثمانی تعلق دارد، در حالی كه بیشترین پرونده‌ها مربوط به تلفات و فجایعی است كه روس‌ها بر ایران تحمیل كردند اما آن‌چه از این اسناد هویداست تعریف دامنه قحطی است كه اگرچه نباید سهم روس و انگلیس را نادیده گرفت اما بی كفایتی ماموران و مسولان دولتی و توزیع نشدن عادلانه منابع غذایی از جمله غلات یكی از دلایل عمده قحطی در ایران است.
فراز و فرود مطبوعات در جنگ جهانی اول
در ادامه مسعود كوهستانی‌نژاد با سخنرانی تحت عنوان «نشریات و جراید در جنگ جهانی اول» گفت: بر اثر ورود مهاجمان به تهران و تسخیر برخی مناطق كشور از سوی دول مهاجم، سیستم خبر رسانی و نشر مطبوعات در ایران تا اندازه‌ای از جنگ تاثیر پذیرفت. سال‌های پایانی جنگ در ایران سیستم خبرنگاری با تحولاتی در زمینه نزدیك شدن به روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در ایران را تجربه می‌كند. نوعی تكنولوژی غربی در سیستم مطبوعات ایران راه‌اندازی می‌شود از جمله این‌که برای نخستین بار استفاده از عكس خبری در نشریات متداول می‌شود.
وی با اشاره به تفاوت نشریات با اسناد و مدارك به جای مانده از جنگ جهانی اول عنوان كرد: محتوای مطبوعات در دوره جنگ با اسناد و مدارك دولتی و خاطرات به جای مانده از رجال قابل مقایسه نیست. بعد اجتماعی جنگ جهانی اول به مراتب وسیع‌تر از بعد اقتصادی و سیاسی آن است. ضربه‌ای كه جنگ بر روحیه ایرانیان وارد كرد در محتوای نشریات ایران قابل لمس است.
این پژوهشگر تاریخ اظهار کرد: فضای روانی تهران 1304 با تهران سال 1298 قابل مقایسه نیست و این فضا را علاوه بر مطبوعات می‌توان به خوبی در رمانی از ملك‌الشعرای بهار احساس كرد. ابعاد فاجعه باری كه مطبوعات از جنگ در ایران انعكاس می‌دهد به هیچ وجه قابل مقایسه با جنگ جهانی دوم نیست. آشوب، قحطی، بی نظمی و بی دولتی كه در این زمان ظاهر می‌شود، وحشتناك است. بی دولتی و آشوب خطرناک ممكن است به تجزیه تمام عیار ایران منجر شود. در سال 1318 كسی در ایران فكر نمی‌كرد كشور به شرایط قبل از جنگ جهانی اول برگردد.
روزنامه خاطرات سیدمحمد كمره‌ای
محمدجواد مرادی‌نیا، پژوهشگر تاریخ و سندشناس در پایان نشست سراغ كتاب «روزنامه خاطرات سید محمد كمره‌ای» رفت و در این باره گفت: یكی از منابعی كه به بازتاب شرایط و رویداد جنگ جهانی پرداخته است كتاب «روزنامه خاطرات سید محمد كمره‌ای» است. این كتاب دارای اطلاعات بسیار زیاد از افراد و رجال سرشناس قاجار و پهلوی اول است. كمره‌ای با رجال بزرگی از جمله مصدق، مدرس، مستوفی‌الممالك و افراد بسیار دیگری حشر و نشر داشته است. درباره جنگ جهانی اول به شرایط تهران و برخی محله‌های آن و وضعیت مردم در زمان جنگ، فقر، اعتصاب، مرگ و میر، شورش‌ها، نقش دول خارجی در كشور در شرایط جنگ و حشر و نشر با آلمانی‌ها به طور بسیار دقیق اشاره شده است.
سید محمد كمره‌ای از رجال نامی كمره (خمین امروز) بود كه در جریان مشروطه نقش بسیاری داشته است. وی پدر معنوی «كمیته مجازات» است و زمانی كه افراد كمیته گرفتار قانون شدند تلاش زیادی كرد تا آن‌ها را نجات دهد اما موفق نشد. در كتاب وی مختصری از جلسه‌های لژ بیداری آمده كه در كتاب دیگری دیده نشده است.
خبرگزاری ایبنا
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید