خانه‌های مشروطه، یادگار آزادی خواهی شهرهای ایران

1393/5/15 ۱۱:۴۳

خانه‌های مشروطه که نطفه های تکوین نهضت مشروطه در آنها بسته شده هم‌اکنون نیز در برخی از نقاط کشور همچنان پا بر جا هستند و با معماری چشم نواز عصر قاجار، خاطرات آن دوران باشکوه را نگه داشته‌اند و باید در حفظ و مرمت آن‌ها همت بلندی داشت.

وحید خوش زرع- سمیه مسرور: خانه‌های مشروطه که نطفه های تکوین نهضت مشروطه در آنها بسته شده هم‌اکنون نیز در برخی از نقاط کشور همچنان پا بر جا هستند و با معماری چشم نواز عصر قاجار، خاطرات آن دوران باشکوه را نگه داشته‌اند و باید در حفظ و مرمت آن‌ها همت بلندی داشت.

مشروطه یک حرکت ملی بود که هنوز هم پس از گذشت بیش از یک قرن مبتنی به پژوهش است، مطالعه اسناد و مدارک، مطبوعات، جراید و روزنامه‌ها، نامه‌ها، خطابه‌ها (خطابه‌های سیاسی و نظامی) و... نشان از این مهم دارد که مشروطه شناسی بر مشروطه سرایی ارجحیت دارد.

در این خانه‌ها که علما، آزادیخواهان، رجال سیاسی ـ فرهنگی و مردم گردهم می‌آمدند تا درباره مشروطیت، حکومت غیرمستبدانه و امور مدنی خود مشورت و تفکر کنند، تاریخ زنده عصر مشروطه محسوب می‌شوند. علاوه بر این مسائل، اتفاقات تاریخی مهمی در این اماکن رخ داده که قسمتی از فرهنگ و تاریخ کشورمان و در حقیقت ریشه برخی از تحولات زندگی امروز ما را می‌توان در آن‌ها دید.  از طرفی، این خانه‌ها خاطرات یک ‌صد سال اخیر، وقایع مربوط به دوران مشروطه، جنگ اول جهانی، اوایل سلطنت رضاشاه پهلوی و نحوه زندگی علما و آزادیخواهان در آن دوره را نیز در خود حفظ کرده‌اند. این خانه‌ها همچنین در تاریخ خود، شاهد شکل‌گیری و برپایی مبارزات مختلف مردم و علما با حاکمان، ظالمان و ستمگران زمانه به رهبری بزرگمردانی بوده‌اند.

حفاظت از خانه‌های مشروطه و تقویت جریان حیات در این مجموعه‌های کهن و با ارزش از طریق تغییر کاربری و عملکردی مناسب محقق می‌شود که در این میان احیای این بناها به موزه عکس و اسلاید ضمن حفاظت از بنا می‌تواند از اسناد و اطلاعات خانواده مشروطه و رویدادهای تاریخی که بخشی از تاریخ معاصر کشورمان در آن‌ها اتفاق افتاده، صیانت کند.

حفظ خانه مشروطیت اصفهان   

خانه مشروطه اصفهان، موزه‌ای است که از انقلاب مشروطه به یادگار مانده و از جاذبه‌های تاریخی شهر اصفهان بوده که برای پژوهش جنبش مشروطه دارای اسناد و مدارک مکتوبی است. نام مشروطیت در حقیقت در برگیرنده قانونگرایی است و حکومت مردمسالاری و مشورت را به ذهن متبادر می‌سازد. خانه مشروطه اصفهان در محور دولتخانه صفوی در ضلع شرقی میدان امام(نقش جهان) در محله قصر منشی واقع در خیابان نشاط است. به همین دلیل می‌توان با قدم گذاشتن در این خانه و مطالعه اسناد و مدارک و تصاویر موجود در آن به اهمیت این مباحث و سیر تاریخی و اندیشه نسل‌های گذشته پی‌برد. این خانه محل زندگی و متعلق به آیت‌الله حاج آقا نورالله نجفی اصفهانی بوده که رئیس علما و آزادیخواهان اصفهان و بختیاری در آن دوره بوده است. دیگر جاذبه تاریخی این خانه، زیبایی و چشم‌انداز معماری آن است که از 2 شاه‌نشین در جبهه شمالی و جنوبی بنا و نیز 12 اتاق تشکیل شده که یاد‌آور نحوه زندگی و آداب و رسوم نیاکان ماست.

پیشتازی خانه مشروطه تبریز

14 مرداد سال 1285 هجری شمسی فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه به امضا رسید؛ فرمانی که پس از مجاهدت مردم و 2 دوره مهاجرت علمای وقت به قم و حرم شاهزاده عبدالعظیم(ع) به امضای شاه رسید. در آن زمان مشروطه خواهان در شهرهای مختلف ایران در منازل بزرگان طرفدار مشروطه گردهم جمع می‌شدند.

یکی از مراکز تجمعات مشروطه خواهان، خانه‌ای بود در تبریز که سال‌ها بعد به یادگار مجاهدت مردم و افرادی نظیر ستارخان و باقرخان خانه مشروطه نام گرفت.  خانه مرحوم حاج میرزا مهدی کوزه کنانی معروف به «ابوالمله» که از بازرگانان خوش نام شهر تبریز و از شیفتگان حریت و آزادی بود در جنب مجموعه بازار بزرگ تبریز و در کنار خیابان استاد مطهری واقع شده و در زمان مشروطیت و پس از آن محل تجمع سران و بازماندگان صدر مشروطیت از جمله ستارخان، باقرخان، ثقه‌الاسلام، حاج میرزا آقا فرشی، حاج میرزا حسین واعظ و اکثر مشروطه خواهان بوده است. خانه مزبور در سال 1247 هجری شمسی به دست حاج ولی معمار تبریزی که سالیان متمادی در روسیه زندگی می‌کرده ساخته شده و در سال 1344 توسط مالکان جدید آن مرمت شده است. بنای تاریخی خانه مشروطه، با معماری دوره قاجار، در محله قدیمی راسته کوچه در ضلع غربی مجموعه بازار تبریز واقع شده و مساحت آن 930 متر مربع است.  این خانه که بعد از امضای فرمان مشروطیت و به توپ بستن مجلس شورای ملی به مجاهدان واگذار شده بود، در مدت حکومت استبدادی محمدعلی شاه بارها از سوی نیروهای دولتی و مستبدان مورد تعرض قرار گرفت. در جریان این تعرضات چند بار جان صاحبخانه به خطر افتاد. این خانه پس از فتح تهران و اعاده مشروطیت و مرگ صاحبخانه رها شد. بنا به لحاظ اهمیت تاریخی در سال 1354 شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در سال 1367 توسط سازمان میراث فرهنگی کشور خریداری شده است.

حسین اسماعیلی، مدیر موزه‌های آذربایجان شرقی با اشاره به تاریخچه مشروطیت در تبریز و ایران، اظهارداشت: خانه کوزه کنانی یا خانه مشروطه در آن زمان از خانواده‌ای به نام اسکویی خریداری و اقدام‌های مرمتی آن نیز پس از تملک به مرحله اجرا درآمده و سعی شده به الگوهای معماری تاریخی آن که به دوره اواخر ناصر‌الدین شاه برمی گردد توجه کافی شود.

اسماعیلی گفت: از سال 1375 ه. ش پس از مرمت و تجهیز تالار اصلی و اتاق‌های گوشواره با به نمایش گذاشتن اسناد و مدارکی از دوران پرفراز و نشیب انقلاب مشروطه به عنوان موزه آغاز به کار کرده است. این خانه به عنوان نخستین موزه مشروطه در ایران است که از سال 1375 با تبدیل بخش‌هایی از بنا به موزه، اسناد، تصاویر و یادگارهای با ارزشی از دوران انقلاب مشروطه ایران و رهبران قیام در آن نگهداری می‌شود که البته عمده آثار، مربوط به مشروطه آذربایجان است. آثار گرانبهای آن دوران که می‌توان به تلگراف‌های روزانه ستارخان در آن دوران با تهران، دست خط‌ها و اشیای مربوط به سران مشروطه و برخی از اسناد و بخشی از مطبوعات آن دوره و عکس‌های تاریخی و اسلحه کمری ستارخان و اسلحه امیر علی نیساری از سران مشروطه اشاره کرد که در این موزه برای بازدید علاقه‌مندان و مراجعه‌کنندگان قرار گرفته است. همه این آثار توسط خانواده‌های سرداران مشروطه به این موزه اهدا شده است.

بازگشت زندگی به خانه مشروطه یزد

خانه مشروطه یزد که قدمت بنای آن به 200سال قبل بازمی گردد در محله پیر برج واقع شده و به عنوان یکی از عناصر شاخص تاریخی محله پیربرج مطالعه و مستندسازی مرمت و احیای این خانه به پایان رسیده است. خانه مشروطه به لحاظ موقعیت جغرافیایی در قسمت شرقی محله پیربرج که به محله شاهزاده فاضل معروف است، قرار دارد که از جهت شمال به محله قلعه کهنه و ایلچیخان، از جنوب به محلات سرباز و دروازه مهریز، از شرق به محله گازرگاه و از غرب به محله دارالشفا محدود است. قدمت محله پیربرج به قرن 8 هجری قمری بازمی گردد و از جمله عناصر تاریخی این محله می‌توان به خانه مشروطه، امامزاده شاهزاده فاضل، خانه دولت آبادی، حسینیه پیربرج، معابر و دربندهای تاریخی اشاره کرد. این خانه دارای 2 ورودی است که ورودی اصلی در منتهی علیه جنوبی قرار دارد و به هشتی باز می‌شود و ورودی دوم در ضلع غربی و به اصطبل باز می‌شود.

از ویژگی‌ها و مشخصات خانه‌های یزد سادگی و بی‌پیرایگی آن‌هاست به نحوی که معمار در عین توجه به عناصر تلطیف‌کننده فضا و عواملی که به خلق زیبایی در بنا منجر می‌گردد، از تزئینات زیاد استفاده نکرده و خانه مشروطه نیز از این قاعده مستثنا نیست.

تأسیس خانه مشروطیت در چهارمحال و بختیاری

عباس قنبری عدیوی، رئیس بنیاد ایران شناسی چهارمحال و بختیاری نیز بر ضرورت تبیین نقش بختیاری در شکل‌گیری نهضت مشروطه تأکید کرد و افزود: ضروریست تا مراکز و نهادهای فرهنگی و دانشگاه‌های این استان در پاسداشت نقش مردم این استان در نهضت بزرگ مشروطه گام‌های مؤثری بردارند. قنبری بر ضرورت تأسیس خانه مشروطیت در این استان تأکید و تصریح کرد: ضروریست تا برگزاری همایش‌ها و نمایشگاه‌های متعدد مردم کشور و بویژه جوانان را با این حماسه‌آفرینی‌ها بیش از پیش آشنا کرد. در این میان منابع ﻣﻌﺘﺒﺮ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﺩﺭ ﺯﻣﯿﻨﻪ ﺗﺎﺭﯾﺦ ﻭ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﺨﺘﯿﺎﺭﯼ ﺍﺯ ﭼﻨﺪ ﻗﺮﻥ ﭘﯿﺶ ﺗﺎﮐﻨﻮﻥ ﮐﺘﺎﺏ‌ﻫﺎﯼ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﯽ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﺤﻘﻘﺎﻥ، ﺗﺎﺭﯾﺦ‌ﻧﮕﺎﺭﺍﻥ ﻭ ﭘﮋﻭﻫﺸﮕﺮﺍﻥ ﺩﺍﺧﻠﯽ ﻭ ﺧﺎﺭﺟﯽ با ﻋﻨﺎﻭﯾﻦ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺗﺎﺭﯾﺨﯽ، ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﯾﺎ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ.  ﺩﺭ ﺩﻫﻪ‌ﻫﺎﯼ ﺍﺧﯿﺮ ﻧﯿﺰ ﺁﺛﺎﺭ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﯽ ﺩﺭ ﺍﯾﻦ ﺯﻣﯿﻨﻪ ﺑﻪ ﭼﺎﭖ ﺭﺳﯿﺪﻩ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﺍﺯ ﺁن‌ها ﺩﺭ ﺯﻣﺮﻩ ﺁﺛﺎﺭ ﻓﺎﺧﺮ ﻭ ﺍﺭﺯﺷﻤﻨﺪ ﯾﺎ ﻧﺴﺒﺘاً ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﯽ‌ﮔﯿﺮﻧﺪ ﻭ امید می‎رود افراد با مطالعه این منابع در تولید آثار فرهنگی خود دقت بیشتری داشته باشند.

تاریخ مشروطیت اردبیل احیا شود

طاهر شریفی، معاون سیاسی امنیتی استانداری اردبیل نیز تأکید دارد که به دلیل جایگاه آذربایجان در شکل‌گیری قیام مشروطه نقش اردبیل در این برهه تاریخی باید احیا شود.

شریفی مطالعات پژوهشگران در خصوص جمع‌آوری اسناد مشروطه را حرکتی مثبت و ضروری خواند و افزود: مجاهدین اردبیلی کمتر از مجاهدین تبریز رشادت نداشتند و احیای این واقعیت تاریخی بر عهده محققان است.

وی حمایت از چاپ آثار برجسته و تدوین آثار تاریخی شاخص زمان مشروطه را ضروری خواند و افزود: استانداری اردبیل نیز حامی این حرکت بوده و باید بتوان اطلاعات درستی از تاریخ گذشته این شهر برای آیندگان به یادگار گذاشت.

شهروندان اردبیلی در مواجهه با تاریخ خود در بیشتر مواقع شاهد نشر کتبی بوده‌اند که جسته و گریخته راوی سخنان کتب دیگر بوده و باز در عین حال نگاه منسجمی را به مخاطب انتقال نداده است. در این میان حوادث مهم تاریخی از جمله مشروطه نیز مصون از این آسیب نبوده و اردبیل نیازمند رویکرد جدیدی در بازگویی تاریخ خود است تا بتواند داشته‌های خود را به‌درستی به نسل‌های بعد منتقل کند.

روزنامه ایران