گشت و گذاری در میان اسناد موزه ملک

1393/5/13 ۱۱:۴۸

وارد محوطه پشت در باغ ملی که می‌شوی، چند گام که روی سنگفرش‌های این جزیره تاریخی آرام گرفته در دل شلوغی تهران برمی‌داری، ساختمانی با معماری اسلامی نظرت را به خود جلب می‌کند. کنار در ورودی نوشته «مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک» و کنار آن، عبارت «موقوفه آستان قدس رضوی» نگاهت را به سوی خود می‌کشاند. این دو نوشته هنگامی برایت معنای بیش‌تری پیدا می‌کند که وارد موزه شوی و به سالن ویژه «حاج حسین آقا ملک» سربزنی؛ بازرگانی فرهیخته که در سال 1316 خورشیدی این مؤسسه را به آستان قدس رضوی وقف کرد.

 مژگان جعفری: وارد محوطه پشت  در باغ ملی که می‌شوی، چند گام که روی سنگفرش‌های این جزیره تاریخی آرام گرفته در دل شلوغی تهران برمی‌داری، ساختمانی با معماری اسلامی نظرت را به خود جلب می‌کند. کنار در ورودی نوشته «مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک» و کنار آن، عبارت «موقوفه آستان قدس رضوی» نگاهت را به سوی خود می‌کشاند. این دو نوشته هنگامی برایت معنای بیش‌تری پیدا می‌کند که وارد موزه شوی و به سالن ویژه «حاج حسین آقا ملک» سربزنی؛ بازرگانی فرهیخته که در سال 1316 خورشیدی این مؤسسه را به آستان قدس رضوی وقف کرد.

وارد سالن موزه که می‌شوی، پیش از سر زدن به تالارهای آثار خوشنویسی یا سکه‌های تاریخی و بخش‌های دیگر، نخستین مکانی که تو را به خود می‌خواند، نمایشگاه دائمی حاج حسین آقا ملک است؛ آرام‌گرفته در گوشه‌ای از سرسرای نخست کتابخانه و موزه ملی ملک. سالن جذاب و متفاوتی به نظر می‌آید. نمایشگر نصب شده روی دیوار کلیپ کوتاهی از زندگینامه حاج حسین آقا ملک را به تصویر می‌کشد. چشم که می‌گردانی، مجسمه‌ای از حاج حسین ملک درست روبه‌رویت نشسته؛ نگاه‌اش به جایی خیره شده که نمی‌دانی کجا است. این تالار گویا بر اساس اتاق شخصی حاج حسین آقا ملک در خانه تاریخی‌اش در بازار بین‌الحرمین تهران طراحی و ساخته شده است. شباهت مجسمه حاج حسین آقا ملک و نیز فضای سالن با عکس‌هایی از خانه تاریخی‌اش که در کلیپ می‌بینی شگفت‌زده‌ات می‌کند. لوازم شخصی و اتاق بازسازی شده حاج حسین آقا ملک بخوبی به تو گوشزد می‌کند که صاحب این مجموعه به چه چیزهایی علاقه داشته و در زندگی و عمر 101 ساله‌اش در پی چه بوده است. هنوز از سجاده ابریشمی او کاملاً چشم برنداشته‌ای که قاب بزرگی روی دیوار تالار، خودش را در پنجره چشم‌هایت جا می‌کند؛ قاب بزرگی که با تذهیبی زیبا و حاشیه طلایی‌رنگ و خطی خوش، جلوه می‌کند؛ فکرش را هم نمی‌کردی که در این موزه بتوانی از عقدنامه امیرکبیر سراغ بگیری؛ همان‌گونه که شاید از دیگر عقدنامه‌های تاریخی موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک خبر نداشته باشی.

سند ازدواج امیرکبیر؛ نفیس‌ترین عقدنامه کتابخانه و موزه

کتابخانه و موزه ملی ملک آثار شاخص و ارزشمند تاریخی، کم ندارد؛ نمونه‌اش همین عقدنامه امیرکبیر و عزت‌الدوله ملک‌زاده خانم، خواهر ناصرالدین شاه قاجار که روی دیوار تالار نمایشگاه حاج حسین آقا ملک جا خوش کرده است؛ عقدنامه‌ای نفیس و تاریخی که حاج حسین ملک در میان دیگر آثار گوناگون مجموعه‌اش گرد آورده است.

مرضیه مرتضوی راهنمای موزه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره این اثر تاریخی می‌گوید: «عقدنامه میرزا محمدتقی خان امیرکبیر و عزت‌الدوله، خواهر تنی ناصرالدین شاه قاجار از دو جنبه دارای اهمیت است؛ یکی ویژگی تاریخی و دیگر، مضمون‌های هنری به کاررفته در آن. این عقدنامه از نوع عقدنامه‌های توماری و در اندازه 5/131 در 5/93 سانتیمتر است. این عقدنامه به خط نستعلیق در 25 سطر تنظیم شده است. تذهیب و جدول‌کشی زیبا در کنار کاربرد شنگرف و لاجورد از ویژگی‌های هنری این سند تاریخی به شمار می‌آید».

وی می‌افزاید: «عقدنامه امیرکبیر ویژگی‌های جالبی دارد. مثلاً بر خلاف همه عقدنامه‌های معمول و مرسوم، در بالای این عقدنامه از عبارت‌هایی چون هوالمؤلف بین القلوب استفاده نشده است. بالا و سمت چپ عقدنامه امیرکبیر و خواهر 16 ساله ناصرالدین شاه، مهر پادشاه قاجار به چشم می‌خورد که با خطی خوش نوشته شده است «حمدالله ملکه السلطان بن سلطان بن سلطان». این موضوع نشان می‌دهد که عقد امیرکبیر و خواهر ناصرالدین شاه یک ازدواج معمولی نبوده است که یک فرمان و حکم به شمار می‌آید».

کمی که بیندیشی، شیفته داستان‌ها و روایت‌هایی خواهی شد که پشت هر عقدنامه می‌توان آن‌ها را جست. بیش از هر چیز هم، قصه ازدواج امیرکبیر با خواهر ناصرالدین شاه تو را به این موضوع علاقه‌مند می‌کند. اطلاعات تاریخی ذهنت را زیر و رو می‌کنی تا به یاد آوری، قصه این ازدواج را جایی خوانده یا شنیده باشی. میرزا محمدتقی خان امیرکبیر در تأمین هزینه‌های سفر ناصرالدین میرزای ولیعهد از تبریز به تهران و نشستن او بر تخت سلطنت قاجار نقش مهمی داشت. ناصرالدین شاه هم پس از این که سلطنت را به دست گرفت برای قدردانی از زحماتش، امیر را به مقام صدارت عظما برگزید. آن زمان رسم بود که صدراعظم یا سران حکومتی باید با خاندان سلطنتی یا خانواده اشراف نسبتی داشته باشند. میرزا تقی خان فرزند آشپز مخصوص قائم‌مقام فراهانی بود و هیچ نسبتی با این طبقه‌ها نداشت. برای همین هم ناصرالدین شاه یگانه خواهر تنی خود را که تنها 16 سال داشت به عقد امیرکبیر 64 ساله درآورد.

قصه ازدواج امیرکبیر با عزت‌الدوله ملک‌زاده خانم یک روی خوش دارد و در پسِ خود، ماجرایی غم‌انگیز را نهفته است. دلت می‌گیرد وقتی از راهنمای موزه می‌شنوی امیرکبیر برای این که بتواند با خواهر ناصرالدین شاه ازدواج کند باید از همسر خود جدا می‌شد: «جان‌جان خانم دختر شهبازخان، دختر عموی امیرکبیر بود که از او صاحب 3 فرزند، یک پسر و دو دختر شد. بنا به گفته دکتر پولاک، پزشک ویژه ناصرالدین شاه، امیر در زمان صدارت از این زن جدا شد. عزت‌الدوله در روز جمعه 22 ربیع‌الاول 1265 قمری با تشریفاتی جالب و باشکوه با هشت هزار تومان نقد اشرفی ناصرالدین شاهی 18 نخودی و یک جلد کلام‌الله مجید به رسم کابین، به ازدواج امیر درآمد».

عقدنامه امیرکبیر 3 شاهد دارد که مهرهای بیضی شکل آن‌ها در حاشیه پایین سمت چپ سند با سجع به چشم می‌خورد؛ الملک الحق المبین عبده محمد تقی (داماد)، محمود بن محمد علی، ابوالقاسم حسنی الحسینی. شاهدانی که مهر بیضی شکل‌شان نشان‌دهنده وابستگی آن‌ها به طبقه اعیان است.

عقدنامه‌هایی که اهدا می‌شوند...

عقدنامه امیرکبیر اما تنها نمونه از این دست اسناد مهم در این گنجینه نیست. به صرافت می‌افتی تا از دیگر عقدنامه‌های تاریخی موجود در کتابخانه و موزه ملی ملک سراغی بگیری. در میان این‌ها اما وجود عقدنامه امیرکبیر و خواهر ناصرالدین شاه امتیاز بزرگی به شمار می‌آید. کتابخانه و موزه ملی ملک اکنون 13 عقدنامه تاریخی را در گنجینه آثار خود دارد که برخی به شکل توماری و تعدادی به شکل دفترچه‌ای‌اند. این عقدنامه‌ها از نظر زمانی، در برهه میانه دوره قاجار تا پهلوی دوم جای می‌گیرند.

بیشتر عقدنامه‌های موجود در این موقوفه آستان قدس رضوی، اهدایی‌اند. بانو «نسرین دستغیب بهشتی» یکی از افرادی است که در سال 1392 در کنار منسوجات، سجل‌ها، تمبرها و اسکناس‌های تاریخی، 4 عقدنامه را به این مؤسسه اهدا کرده است.

«مرضیه مرتضوی» راهنمای موزه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره این عقدنامه‌ها می‌گوید: «عقدنامه‌هایی که بانو نسرین دستغیب بهشتی به مجموعه ملک اهدا کرده است به خاندان خود او مربوط است. یکی از این عقدنامه‌ها که تزیینات زیبایی هم دارد به دوره ناصرالدین شاه بازمی‌گردد. یکی از آن‌ها عقدنامه میرزا علی‌اکبر فرزند حاج میراحمد دوانی با بی‌بی خانم دختر آقا کربلایی شکرالله دوانی با مهر حاضر 200 تومان و مهر غایب 75 مثقال طلا و چادر چوق و بنارس سبز و دو طاقه زری است که در سال 1339 قمری تنظیم شده است». این عقدنامه‌ها به همراه دیگر آثار اهدایی بانو نسرین دستغیب بهشتی در تابستان سال 1392 در کتابخانه و موزه ملی ملک به نمایش گذاشته شد.

راهنمای موزه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک از 5 عقدنامه دیگر نیز سخن به میان می‌آورد که آقای «علی حجت‌زاد» به این مؤسسه اهدا کرده است. این 5 عقدنامه هم ویژگی‌های خاص و منحصربه‌فرد خود را دارند. برخی از آن‌ها مربوط به شاهزادگان قاجاری است و برخی نیز به طبقه عامه مردم اختصاص دارد.

«مرضیه مرتضوی» درباره این عقدنامه‌ها می‌گوید: «یک عقدنامه بیش از دیگر عقدنامه‌ها در میان مجموعه اهدایی دکتر علی حجت‌زاد مورد توجه قرار گرفته است؛ عقدنامه آقا سیدمحمدحسین پسر سیدابوالحسن حجت‌الاسلام با محترمه خانم دختر میرزا قاسم خان طهرانی است. این عقدنامه تاریخ 19 ذی‌حجه سال 1331 قمری را بر پیشانی دارد. نکته قابل توجه در این عقدنامه برگه طلاقی است که به آن ضمیمه شده است. این عقدنامه تاریخی از این نظر، یکی از اسناد ویژه و کم‌نظیر در این حوزه به شمار می‌آید».

دو عقدنامه دیگر هم در مجموعه عقدنامه‌های تاریخی کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد که خریداری شده است. عقدنامه‌ها در زمره اسناد مهم تاریخی به شمار می‌آیند. این ویژگی موجب می‌شود پژوهشگران به این‌گونه اسناد توجه و علاقه فراوانی داشته باشند.

«مرضیه مرتضوی» راهنمای موزه و پژوهشگر تاریخ در این‌باره می‌گوید: «یکی از دلایل اهمیت عقدنامه‌ها، منحصر به فرد و تک بودن آن‌ها است. از هر عقدنامه‌ای تنها یک نمونه وجود دارد».

اکنون تصور کن که این عقدنامه منحصر به فرد، یک عقدنامه تاریخی همچون سند ازدواج امیرکبیر و عزت‌الدوله باشد که تنها نسخه موجود از آن در کتابخانه و موزه ملی ملک روی دیوار نمایشگاه حاج حسین آقا ملک جای گرفته است.

این راهنمای موزه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی خاطرنشان می‌کند: «عقدنامه‌های تاریخی اطلاعات سودمندی در اختیار پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ می‌گذارند. در هر عقدنامه افزون بر نام داماد و عروس و نام پدران‌شان، تاریخ عقد و نام شاهدان به چشم می‌خورد. اطلاعاتی در هر عقدنامه وجود دارد که با تحلیل‌های نه چندان پیچیده می‌توان آن‌ها را به عنوان اسنادی از زندگی اقوام مختلف در دوره‌های تاریخی به شمار آورد. یکی از این اطلاعات تعیین موقعیت اقتصادی و جایگاه اجتماعی خانواده‌های دو طرف است».

مرتضوی می‌افزاید: «مهریه‌هایی گوناگون در ادوار تاریخی مرسوم بوده است. مثلاً در دوره قاجار و پهلوی بیش‌تر مهریه‌ها با واحد پول رایج مملکت مانند ریال و درهم و دینار نوشته می‌شد. در این دو دوره تاریخی، معمولاً ابریشم و حتی ظروف نقره و منسوجات هم در کنار وجه پولی به عنوان مهریه درنظر گرفته می‌شده است. خانواده‌های اعیان و ثروتمندان در مهریه‌ای که در عقدنامه مشخص می‌شد، تعداد خدمت‌کارانی را هم که باید به خانه عروس فرستاده می‌شد، می‌نوشتند».

گفتنی‌های ناگفته عقدنامه‌های تاریخی

کمتر عقدنامه تاریخی را می‌توان یافت که در آن از طرف عروس برای ازدواج شرط‌هایی مطرح شده باشد. ظاهر عقدنامه هم یکی دیگر از نشانه‌هایی است که از روی آن می‌توان دریافت صاحب آن عقدنامه در چه مرتبه‌ای قرار داشته است. هرچه تزیینات عقدنامه بیش‌تر و ظاهر آن نفیس‌تر باشد، جایگاه بالاتر آن خانواده بویژه عروس و داماد را یادآوری می‌کند. به همین دلیل است که در عقدنامه‌های مربوط به عامه مردم و اقشار ضعیف جامعه، ظرافت‌های هنری، چندان به چشم نمی‌آید.

مهرهایی هم که شاهدان عقدنامه استفاده می‌کردند نشان‌دهنده مقام و منصب آن‌ها بود. مهرهای بیضی‌شکل به سران و صاحبان مقام‌های مملکتی اختصاص داشت. طبقه متوسط از مهرهای مربع‌شکل بهره می‌گرفتند. بدین ترتیب سجع‌های مهر به کاررفته در عقدنامه‌ها هم نمادهایی مناسب برای تشخیص سلسله مراتب و مقام یک خانواده به شمار می‌آمد.

قدیمی‌ها چه چیزهایی را در سند ازدواج‌شان می‌آوردند؟

تاریخچه استفاده از عقدنامه، موضوع دیگری است که جذاب به نظر می‌رسد. راهنمای موزه به کمک‌مان می‌آید تا بگوید در زمان قاجار همه مردم، چه سرشناس و ثروتمند، چه رعیت و فقیر، همگی عقدنامه داشتند. در واقع نوشتن آنچه میان خانواده‌های دو طرف مورد توافق بود در هر شهر و روستایی مرسوم بود. تنها تفاوت در این میانه، نفیس بودن و کیفیت ظاهری عقدنامه‌ها بود و البته میزان مهریه‌ها و جزئیاتی از این دست.

«مرضیه مرتضوی» راهنمای موزه مؤسسه کتابخانه و موزه ملی می‌گوید: «عقدنامه‌ها از همان آغاز ساختاری مشخص داشتند؛ با تحمیدیه آغاز می‌شدند و بیش‌تر، آیه هو المؤلف بین القلوب آغاز‌کننده مضمون عقدنامه‌ها بود. دیباچه یا مقدمه‌ای که به احادیث نبوی یا آیات قرآن مزین بود، در ابتدا نوشته می‌شد و مشخصات کامل زوج همراه با توصیفات ادبی و سپس مشخصات کامل زوجه همراه با توصیفات و شرایط کامل برای ازدواج در ادامه می‌آمد».

وی می‌افزاید: «هرچه به دوره‌های گذشته بازمی‌گردیم شرایط یادشده در عقدنامه‌ها بویژه از سوی عروس کمتر می‌شود. صداق، اظهار صیغه نکاح دایم و تاریخ تحریر، دیگر بخش‌های محتوایی عقدنامه‌ها به شمار می‌آیند. معمولاً در حاشیه عقدنامه‌های متعلق به دوره قاجار و پس از آن، مکانی برای امضای شاهدان درنظر گرفته می‌شد».

با کمی دقت می‌توان دریافت محتوای عقدنامه‌ها از گذشته تاکنون چندان تغییر نکرده است. اما هرچه به امروز نزدیک می‌شویم عقدنامه‌ها ظاهری ساده‌تر به خود می‌گیرند تا جایی که دیگر در این روزها در عقدنامه هیچ زوجی، هنرهایی چون قاب‌بندی‌ها، تذهیب، خوش‌نویسی و حاشیه‌بندی دیده نمی‌شود.

نوع دست‌خط مهر و امضای شاهدان عقدنامه از نوع سجل شهودی یا اعترافی بوده است. این را از ادبیاتی که در نوشته‌هایشان به کار می‌بردند می‌توان فهمید «من شهادت می‌دهم... ». عقدنامه‌های تاریخی موجود در این موقوفه 77 ساله، شباهت‌های تنظیم عقدنامه و حتی طلاق‌نامه را در گذشته و امروز بخوبی نشان می‌دهند. در این عقدنامه‌ها حتی صلح‌نامه‌هایی هم برای بخشیدن مهریه یا شیوه پرداخت آن به چشم می‌خورد.

عقدنامه‌های تاریخی مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک جزو مهم‌ترین آثار این گنجینه به شمار می‌آیند. این آثار و اسناد تاریخی می‌توانند زمینه آشنایی بیش‌تر مردم را با فرهنگ و سنت‌های مردمان گذشته فراهم آورند.

مهدی یساولی مسئول روابط عمومی مؤسسه کتابخانه و موزه ملی ملک درباره چگونگی بهره‌برداری از این آثار تاریخی می‌گوید: «برآنیم با مجموعه‌سازی عقدنامه‌های تاریخی، زمینه مناسبی برای نمایش این‌گونه آثار تاریخی فراهم کنیم. بدین‌ترتیب دست‌مایه‌ای ارزشمند در دسترس پژوهشگران و دانشجویان قرار می‌گیرد. با تکمیل این مجموعه عقدنامه‌های تاریخی، در آینده نمایشگاهی پژوهشی درباره این اسناد تاریخی برگزار خواهیم کرد تا گردشگران و علاقه‌مندان بخوبی با زوایای گوناگون عقدنامه‌های تاریخی آشنا شوند».

وی می‌افزاید: «دوستداران آثار تاریخی می‌توانند برای تماشای عقدنامه ارزشمند امیرکبیر و عزت‌الدوله خواهر ناصرالدین شاه قاجار، شنبه تا پنجشنبه هر هفته از ساعت 8:30 تا 16:30 به کتابخانه و موزه ملی ملک در محوطه تاریخی باغ ملی تهران بیایند».

پایان سفر به دنیای عقدنامه‌های تاریخی

آرام آرام از این مجموعه زیبای تاریخی بیرون می‌آیم. هنوز نقش عقدنامه امیرکبیر در پیش رویم است. هنگام بیرون آمدن، سر برمی‌گردانم و باز تصویر اتاق حاج حسین ملک را در صفحه نمایشگر می‌بینم، با همان پشتی‌های مخملی و همان کاغذ دیواری اتاق شخصی‌اش در خانه پدری، که در گوشه‌ای از سالن اصلی موزه بازسازی شده است. عقدنامه امیرکبیر، قاب شده روی دیوار این اتاق، بیش از هر چیز دیگری، جلوه خود را به رخ می‌کشد. دلت می‌خواهد همه قصه‌هایی را که عقدنامه‌های تاریخی پشت خود پنهان کرده‌اند، بدانی...

روزنامه ایران