آشنایی با مکاتب هنر ایرانی / روایت «آزاده و بهرام گور» متأثر از مانی پیامبر

1393/5/13 ۰۹:۲۳

داستان‌های حماسی و عاشقانه ایرانی قرن‌ها پیش، دستمایه آفرینش بخش مهمی از آثار نگارگری اصیل ایران در قرن چهارم شد؛ دوره‌ای که با تاثیر از هنر مانوی به نام «مکتب سلجوقی» شناخته می‌شود. با گسترده شدن قلمرو پادشاهی سلجوقیان در ایران، هنرمندان ایران در سایه حمایت پادشاهان هنردوست بار دیگر فرصت یافتند هنر اصیل گذشتگان خود را در آثارشان زنده کنند. آثاری که بخش اعظم آن‌ها در خارج از مرزهای کشور و در موزه‌های معتبر دنیا معرف هنر بزرگ و اصیل ایرانیان در یک دوره خاص است.

داستان‌های حماسی و عاشقانه ایرانی قرن‌ها پیش، دستمایه آفرینش بخش مهمی از آثار نگارگری اصیل ایران در قرن چهارم شد؛ دوره‌ای که با تاثیر از هنر مانوی به نام «مکتب سلجوقی» شناخته می‌شود.

با گسترده شدن قلمرو پادشاهی سلجوقیان در ایران، هنرمندان ایران در سایه حمایت پادشاهان هنردوست بار دیگر فرصت یافتند هنر اصیل گذشتگان خود را در آثارشان زنده کنند. آثاری که بخش اعظم آن‌ها در خارج از مرزهای کشور و در موزه‌های معتبر دنیا معرف هنر بزرگ و اصیل ایرانیان در یک دوره خاص است.

مکتب نگارگری سلجوقی از قرن چهارم هجری و در دوران سلجوقیان ظهور کرد. هنر ایران در دوره سلجوقیان شکوفایی تازه‌ای را تجربه کرد و در آثار فلزکاری، معماری، نگارگری و سفالگری به کار برده شد. نگارگران مکتب سلجوقی داستان‌های ادبی ایران را برای نگارگری انتخاب می‌کردند و از نگارگری با ویژگی های عربی فاصله گرفتند. به همین دلایل، مکتب سلجوقی را اولین مکتب نگارگری ایران پس از اسلام می دانند.

مکتب سلجوقی را به شدت متاثر از نگارگری «مانوی» (مکتب مربوط به پیروان مانی، پیامبر ایرانی) می‌دانند. مانی نقاش ماهری بود و برای تبلیغ از ابزار هنر و به‌خصوص نقاشی استفاده می‌کرد. او و پیروانش به نقاشی وجهه‌ای مذهبی بخشیدند. آن‌ها از اساطیر باستانی در نگارگری‌های خود بهره می‌گرفتند. حضور گسترده پیروان مانی در نقاط مختلف باعث شد هنر آن‌ها هم گسترش پیدا کند.

مانی در سال 216 میلادی در نزدیکی تیسفون به دنیا آمد و پس از ادعای پیامبری با پشتیبانی برادران شاپور یکم به تبلیغ دینش پرداخت. «ارژنگ» نام کتاب مصور مانی است که به صورت نقاشی و توسط خود او خلق شد. این اثر شامل نقاشی هایی بوده است که به وسیله آن دو جهان روشنی و تاریکی و ساخت جهان کنونی به نمایش درآمده بود و تاثیر آن در نگارگری‌های سلجوقی مشهود است.

کشیدن بانوهایی با چهره‌های گرد و چشم‌های بادامی و با زیورآلات از مشخصه‌های نقاشی مانوی بود که بعدها در نگارگری‌های مکتب سلجوقی هم دیده می‌شد.

استفاده زیاد از نقوش اسلیمی، به کار بردن رنگ سرخ، سادگی در پیکره‌ها، لباس‌ها و تزئینات و رنگ‌آمیزی پس‌زمینه از مهم‌ترین ویژگی‌های نگارگری مکتب سلجوقی است. همچنین از نشانه‌های خاص این مکتب کشیدن هاله دور سر انسان است که آن را از سایر آثار نگارگری در مکاتب دیگر متمایز می‌کند. هاله‌ها را هم متاثر از دوره مانی می‌دانند. این هاله به معنای تقدس چهره‌ها نبود، بلکه برای جداسازی پیکره از زمینه به کار برده می‌شد.

در نگارگری‌های این دوره ترکیب‌بندی‌ها انسجام بیشتری یافتند. نگارگران این دوره وقت خود را صرف تزیین لباس ها نمی کردند و سادگی و یکپارچگی را اساس کار خود قرار دادند. یکی از راه‌های شناسایی نگارگری‌های مکتب سلجوقی نوار باریکی است که روی بازو یا لباس بزرگان می‌کشیدند.

«ورقه و گلشاه»، «الاغانی» ابوالفرج اصفهانی، «مفید الخاص» زکریای رازی، «التریاق»، «اندرزنامه»، «شاهنامه کاما»، «طب جالینوس» و «سمک عیار» از کتاب‌های معروف نگارگری شده در مکتب سلجوقی هستند.

«ورقه و گلشاه» را یکی از عالی ترین آثار نگارگری ایرانی می دانند که 71 نگاره دارد. این کتاب منظومه‌ای عاشقانه از عیوقی است که به همراه اثر نگارگری شده دیگری با عنوان «اندرزنامه» که قدیمی‌ترین اثر این دوره است هم اکنون در موزه توپقاپوی استانبول نگه‌داری می شود.

«شاهنامه کاما» نیز از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین نسخه‌های این شاهکار ادبی است به سبک مکتب سلجوقی مصور شده است.

از نگارگران مربوط به این دوره می توان به «ابوتراب» و «فخرالدین حسین بدیع نقاش» اشاره کرد.

همچنین در دوره سلجوقیان تولید سفال‌های لعاب‌دار در شهرهای مختلف ایران رونق داشت. هنرمندان ایرانی نیز با هنر خود این سفال‌ها را نقاشی می‌کردند. داستان «آزاده و بهرام گور» از پرطرفدارترین نقوش برای طراحی این سفال‌ها بود. علاوه بر این داستان، هنرمندان برای نقاشی از دیگر داستان‌های حماسی و عاشقانه شاهنامه هم استفاده می‌کردند.

*در این نوشتار از کتاب «نقاشی ایران، از دیرباز تا امروز» نوشته رویین پاکباز استفاده شده است.

خبرگزاری ایسنا