سفرنامه تفلیس

1393/5/6 ۰۷:۵۴

«سفرنامه تفلیس» (گزارشی از وبای 1288ق/ 1871.م) با تدوین فرامرز معتمد دزفولی که روایت سفر میرزا تقی‌خان انصاری در معیت شاهزاده حمزه میرزا حشمت‌الدوله به قصد تهنیت و دیدار الکساندر دوم امپراطور روسیه است، وارد بازار کتاب شد. کتاب از بخش‌های مانند مقدمه، خودنوشت، متن سفرنامه، رساله‌ای در تعلیم و تربیت‌و فهرست اعلام تشکیل شده است. در مقدمه این کتاب درباره شخصیت میرزا تقی‌خان انصاری آمده است:«نویسنده سفرنامه میرزا تقی‌خان انصاری طبیب حفظ الصحه و بهداشت دارالخلافه تهران است و نیز از ملازمان شاهزاده در سفر. آنچه از شرح احوال شخصی و تحصیلات و کوشش‌های وی در خودنوشتی که او از خود به جای گذاشته نشان‌دهنده آن است که وی از دانشوران و روزنامه‌نگاران موسس در علوم جدید و پایه‌گذار انجمن‌های علمی و طبی در اصفهان شیراز است».

محمود فاضلی: «سفرنامه تفلیس» (گزارشی از وبای 1288ق/ 1871.م) با تدوین فرامرز معتمد دزفولی که روایت سفر میرزا تقی‌خان انصاری در معیت شاهزاده حمزه میرزا حشمت‌الدوله به قصد تهنیت و دیدار الکساندر دوم امپراطور روسیه است، وارد بازار کتاب شد.  کتاب از بخش‌های مانند مقدمه، خودنوشت، متن سفرنامه، رساله‌ای در تعلیم و تربیت‌و فهرست اعلام تشکیل شده است. در مقدمه این کتاب درباره شخصیت میرزا تقی‌خان انصاری آمده است:«نویسنده سفرنامه میرزا تقی‌خان انصاری طبیب حفظ الصحه و بهداشت دارالخلافه تهران است و نیز از ملازمان شاهزاده در سفر. آنچه از شرح احوال شخصی و تحصیلات و کوشش‌های وی در خودنوشتی که او از خود به جای گذاشته نشان‌دهنده آن است که وی از دانشوران و روزنامه‌نگاران موسس در علوم جدید و پایه‌گذار انجمن‌های علمی و طبی در اصفهان شیراز است».

در پشت جلد کتاب آمده است:«میرزا تقی خان نویسنده اثر همراه هیات دعوت شده در تاج‌گذاری الکساندر سوم عازم سفر و گذر از شهرهای ایران است، شهرهایی که در حال سپری کردن بیماری وبایند و او با دقتی شایان به گزارش وضعیت سلامت آنها می‌پردازد. چنان که به موازات گزارش‌های از آن سامان و نظم و امنیت و بهداشت و آنچه سیویلیزاسیون آنجا می‌نامد نیز می‌دهد.

در بخش دیگر نویسنده با اشاره به گزارش‌های میرزاتقی خان، نویسنده سفرنامه تفلیس درباره پراکندگی بیماری وبا در شهرهای ایران می‌نویسد:«سفرنامه تفلیس هنگامی توسط میرزا تقی خان انصاری کاشانی نوشته می‌شود که آغاز شیوع وبای همه گیر سال 1288 .ق و قحطی فراگیر آن دوره بود. وی چنان‌که از هر شهری می‌گذرد با دقتی شایان گزارش‌های پزشکی و مربوط به بهداشت عمومی و میزان شیوع بیماری وبا را شرح می‌دهد سفری که از دارالخلافه تهران آغاز می‌شود و از قزوین و رشت و بندرانزلی تا بندر بادکوبه و تفلیس ادامه پیدا می‌کند».

میرزا تقی خان در بخشی از این سفرنامه با اشاره به تحصیل در اروپا آورده است:«قریب پانزده سال به تصنیف و تالیف رساله‌های مذکوره و کسب علوم اروپا مواظبت نمودم تا آنکه مراتب تحصیل مرا نواب اشرف و الا اعتضادالسلطنه علیقلی میرزا وزیر علوم و سایر روسای مدرسه نظامی و امنای دولت قوی شوکت علیه به حضور اعلیحضرت اقدس پادشاهی عرضه داشتند. اعلیحضرت پادشاهی به واسطه طغیان مرض مطبقه در افواج به مواظبت عساکر و مریضخانه نظامی مامورم فرمودند». 

در قسمتی از سفرنامه تفلیس درباره امپراطور روسیه آمده است:«روز دوشنبه 17 رجب، چهار ساعت از ظهر گذشته اعلیحضرت امپراطور ممالک روسیه الکساندر دوم تشریف فرمای شدند. پیش از ورود در خارج شهر 18 هزار قشون قفقازیه از سان اعلیحضرت امپراطور گذشتند و در مواظبت منزل و نیکوئی غذای سربازان تاکید بلیغ به صاحب منصبان فرمودند».

در بخشی که به رساله «در تعلیم و تربیت جدید در عهد قاجار» اختصاص دارد و به قلم میرزا تقی خان انصاری کاشانی نوشته شده است «رساله‌ای در تعلیم و تربیت اطفال» آمده و به مسایلی چون «اول، اصلاح خطوط»، «دوم: وضع تعلیم اطفال و اصلاح‌های لازمه آن»، «سوم، وضع مکتب‌ها و مدرسه و زمان آموزگاری اطفال و ملاحظه حفظ الصحت آنها» و «چهارم تشویق و تهیه لوازم ترغیب آنها» پرداخته شده است. 

در بخشی از کتاب آمده است:«هنگام مراجعت از مریضخانه یکی از اطباء آنجا در منزل خود نهار آماده کرده مرا بدانجا دعوت نمود. در معاشرت دو سه ساعت الفت غریبی با جان نثار پیدا کرده پس از رفتن به منزل او به هنگام صرف نهار از وبای ایران و حدود قفقاز و معالجات جدیده گفتگو به میان آمد. گفت: شنیده‌ام که در دارالخلافه طهران معالجه غریبی برای وبا پیدا کرده‌اند که به هیچ وجه عقل آنرا نمی‌پذیرد. گفتم: معالجه جدیدی در نظر من نیست که در ایران اختراع شده باشد. گفت: شنیدم شخصی به وزیر سابق ایران عرض کرده بود که هر گاه از پوست گوسفند سیاه، طبل بسازند و با فلان قواعد شب و روز بدون فاصله آن طبل را چنان به نوازند که به همه شهر صدای آن برسد هر آینه آن شهر از کشتار مرض وبا، محفوظ خواهد ماند. این فقره به هیچ وجه به عقول ما در دست نمی‌آید».

        میرزا تقی خان محمد هاشم بن محمد حسین انصاری طبیب کاشانی در سال 1256 قمری احتمالاً در کاشان متولد شد. تحصیلات مقدماتی‌اش را در اصفهان گذراند و سپس برای ادامه تحصیل به تهران آمد. دوران تحصیل وی مصادف با دوره حکومت قاجار و ورود علوم و فنون جدید از اروپا به ایران بود؛ در نتیجه وی پس از ورود به تهران وارد مدرسه نظامی دولتی شد و شروع به یادگیری زبان فرانسه و علم طب کرد و اندک اندک به سبب آن علوم عقلیه و نقلیه و مقداری هم از فنون قدیمه و حدیثه را فرا گرفته بود، دارای مشاغل مختلفی شد.

رفته رفته در طب شهرتی به دست آورد و به مقام حکیم باشی مسعود میرزا ظل‌السطان ( پسر ناصرالدین شاه) و حاکم اصفهان انتخاب شد. وی به همراه ظل‌السلطان برای مأموریت به شهرهای فارس و اصفهان فرستاده شد. همچنین وی با همراهی حمزه میرزا حشمت الدوله، برای تبریک و شادباش به امپراتور روسیه، راهی شهر تفلیس شد. در همان جا بود که فکر نوشتن سفرنامه‌ای به نام سفرنامه ی تفلیس در ذهن میرزا تقی‌خان کاشانی شکل گرفت. وی بعدها آن را به صورت کتابی به نام سفرنامه تفلیس تهیه کرد. وی عهده دار شغل های مختلفی بود، از جمله عضو مجلس حفظ الصحه دولتی و عضو وزارت عدلیه بود. وی همچنین طی مأموریتی برای مشخص کردن سرحدات صفحات جنوبی ایران به جنوب کشور سفر کرد. مدت بسیاری از سال‌های عمرش را به کار مطبوعات و نشر چند روزنامه و هفته نامه اختصاص داد. وی همچنین مدیر روزنامه فرهنگ بود که به مدت 10 سال در اصفهان منتشر می‌شد. میرزا تقی خان پس از آن که تحصیلات خود را به پایان رساند خدمات بسیار ارزنده‌ای به ملت و دولت ایران انجام داد. وی یکی از نواندیشان عصر قاجار، از مترجمان عصر ناصری و از معلمان دارالفنون بود.

سفرنامه تفلیس

میرزا تقی خان انصاری

به کوشش: فرامرز معتمد دزفولی

انتشارات: تاریخ ایران

نوبت اول: 1393

قیمت: هفت هزار تومان

خبرگزاری ایبنا