رامهرمز از قلعه « دا و دختر» تا « عمارت صمیمی»

1393/5/5 ۰۷:۵۹

رامهرمز در كنار شوش و شوشتر، یكی از شهرستان‌های استان خوزستان است كه برابر نظر تاریخدانان در دوره‌ای پایتخت ایران بوده است. دهخدا آورده است: رامهرمز شهری از بناهای هرمز پادشاه ساسانی است در حوالی شوشتر، كه در قدیم به آن «سمنگان» می‌گفته‌اند كه آن را ساده كرده، «رامز» »«و منسوب به آن جا را «رامزی» می‌گویند. چون هرمز پادشاه وقت را آشفتگی در دماغ پدید آمد او را از مقر سلطنتی خود استخر بدان شهر آوردند و در آنجا شفا یافت پس آنجا را «رام هرمز» گفتند.

محمدعلی یوسفی: رامهرمز در كنار شوش و شوشتر، یكی از شهرستان‌های استان خوزستان است كه برابر نظر تاریخدانان در دوره‌ای پایتخت ایران بوده است.

دهخدا آورده است: رامهرمز شهری از بناهای هرمز پادشاه ساسانی است در حوالی شوشتر، كه در قدیم به آن «سمنگان» می‌گفته‌اند كه آن را ساده كرده، «رامز» »«و منسوب به آن جا را «رامزی» می‌گویند. چون هرمز پادشاه وقت را آشفتگی در دماغ پدید آمد او را از مقر سلطنتی خود استخر بدان شهر آوردند و در آنجا شفا یافت پس آنجا را «رام هرمز» گفتند.

یاقوت حموی می‌گوید كه رامهرمز متشكل از دو كلمه رام و هرمز (نام یكی از خسروان ساسانی) بوده است.

برخی می‌گویند رامهرمز نامی كوتاه شده از رامهرمز اردشیر بوده و این شهری است نامدار در خوزستان و عامه مردم خوزستان این شهر را رامز یا به گویش الوار مجاور كه «ا» را به «و» تبدیل می‌كنند رومز گویند. برخی نیز گفته‌اند به دلیل بنا شدن شهر رامهرمز در دوره هرمز ساسانی نام این شهر رامهرمز شده است.

در جغرافیای تاریخی قدمت خوزستان را بیش از 10 هزار سال می‌دانند و پیدایش قدیمی‌ترین تمدن بشری در شوش و منطقه (انشان) یا (آنزان) ایذه كنون مشخص شده و در دوران هخامنشیان، اشكانیان و ساسانیان نه تنها بر عظمت منطقه افزوده شد بلكه شهرهایی نیز در آن دوران ایجاد شده كه بدون شك رامهرمز یكی از آن شهرها بوده است.

ویرانه‌های «اسك» بین راه رامهرمز و ارجان در جاد بهبهان و ویرانه‌های طاق نصرت به جای مانده از دوره ساسانی در شهر رامهرمز، گذشته پرشكوه تاریخی آن را نشان می‌دهد.

در قرن 4 هـ.ق رامهرمز به سبب كرم ابریشمی كه در آن به عمل می‌آمد و به دیگر نقاط صادر می‌شد شهرت جهانی داشت.

مردم رامهرمز از اقوام بختیاری و از طوایف چهارلنگ و نیز طوایفی از اقوام دیگر مانند، خدری دشتستان، زارع زاده، بیگدلی، و طلاوری هستند. همچنین مردمانی از شهرها و استان‌های مجاور به این شهر كوچ كرده‌اند.

این شهرستان با 4257 كیلومتر مربع مساحت از شمال به شهرستان‌های ایذه، مسجد سلیمان و شوشتر، از شرق به استان كهگیلویه و بویراحمد، از غرب به شهرستان اهواز و از جنوب به شهرستان بندر ماهشهر محدود است.

آب و هوای رامهرمز گرم بوده و رودخانه جراحی از شرق آن می‌گذرد.

رامهرمز بر سر چهارراهی قرار گرفته است كه شامل راه آسفالته به سوی جنوب شرقی به درازای 90 كیلومتر تا بهبهان، راه آسفالته به سوی شمال شرقی به درازای 57 كیلومتر تا باغملك (جانكی)، راه آسفالته اصلی به سوی جنوب غرب تا راه اصلی آسفالته اهواز ـ بندر ماهشهر به درازای 39 كیلومتر و راه اصلی به سوی شمال غربی به درازای 15 كیلومتر می‌‌شود.

در شهرستان رامهرمز با توجه به قدمت آن، آثار تاریخی فراوانی به چشم می‌خورد مانند گور هرمز ساسانی، تل‌برمی، سدجره، آرامگاه علمدار(آرامگاه سیدمیرصالح)، عمارت صمیمی، قلعه داودختر، قلعه امیرمجاهد، قلعه یزدگرد، شهر مختارك، قلعه مربچه و تل سوبیتی مربچه كه از آن میان با دو اثر تاریخی «قلعه داودختر» و «عمارت صمیمی» بیشتر آشنا می‌شویم.

*قلعه «دا و دختر»

قلعه «دا و دختر» یا «مادر و دختر» یكی از آثار گرانبهای فرهنگی ـ تاریخی استان خوزستان است كه قدمت آن به دوران ساسانیان می‌رسد.

این قلعه كه در 3 كیلومتری شمال شهر فعلی رامهرمز بر روی كوه‌های مرتفع گلچین مشرف بر شهر و دشت رامهرمز خود نمایی می‌كند، بقایای بنایی دژ مانند و نسبتاً بزرگی است كه از زمان‌های دور مردم آن را به نام قلعه «دا و دور» می‌خواندند.

لفظ «داوودختر» «به زبان محلی» دا و دور ادا می‌شود. برخی از پژوهشگران و مردم‌نگاران می‌گویند: نام داوودختر بیانگر قدرت، اقتدار و نفوذ زنان در برهه‌ای از تاریخ است. گروهی دیگر نیز می‌گویند، شاید این لفظ تغییر كرده لفظ «دادور» به معنای دادگستر باشد. البته این نظریات چندان محكم نیست.

اما از آنجایی كه اسلوب و معماری این قلعه به اسلوب قلعه رومی تشابه دارد و با عنایت به وجود چندی بنای دیگر در اطراف قلعه «داوو دختر» چنین به نظر می‌رسد كه در این محل قلعه‌ای دیگر و كوچكتر و شاید امن‌تر وجود داشته كه با این قلعه در ارتباط بوده كه یكی را قلعه مادر و دیگری را قلعه دختر می‌خواندند و در اصطلاحات نظامی این‌گونه الفاظ و ارتباطات زیاد به چشم می‌خورد. این قلعه سترگ با مصالح ساختمانی متشكل از سنگ، ملات گچ و در برخی از نقاط آجر و قیر ساخته شده است كه سنگ مورد استفاده را از رودخانه «اعلا» «و سنگ‌پی آن را از معادن سنگ اطراف كه حدود سه كیلومتری شرق و شمال شرق قلعه قرار دارد. آورده‌اند.

گچ موجود در محل نیز به عنوان ملات استفاده شده است و در كف و قسمت بالای پی لایه‌هایی از قیر طبیعی مشاهده می‌شود كه از معادن قدیمی كه در سه كیلومتری ضلع شمالی قلعه وجود دارد به این محل آورده و مورد استفاده قرار گرفته است.

از دیگر مصالح به كار رفته در این قلعه،‌ آجر است كه بیشتر در برج‌های ضلع جنوبی از آن استفاده شده است.

قلعه در ارتفاعی حدود 600 متر بر روی كوه قرار دارد و راه‌های ارتباطی آن بسیار سخت گذر و خطرناك است. هنگام رفتن به طرف قلعه، در سمت شمالی آن استراحتگاهی وجود دارد كه از آنجا راه اصلی ورود به قلعه را می‌توان دید.

در نخستین پاگرد، محوطه‌ای حدود 20 مترمربع به چشم می‌خورد كه آثاری از بقایای برجكی ویران شده در آنجا قرار دارد. از محل برج ویران شده تا قلعه اصلی مسیری 100 متری است كه به صورت معبری به عرض 3 تا 4 متر برای جلوگیری از تخریب و فروافتادن تدریجی دیوارها است.

مصالح این برج سنگ و ساروج است و در برخی نقاط آن از قلوه سنگ و گچ استفاده شده است كه در استحكام بخش‌های متفاوت دیوار بسیار مؤثر است. از 10 متری محل برج تا قلعه یك ردیف پی با مصالح گچ، سنگ و آجر به صورت اتاقك است.

این قلعه مستطیل شكل در یك محوطه تقریباً 1000 متری بنا شده است كه پس از متروكه شدن و بی‌توجهی به ترمیم آن طی سالیانه متمادی تمامی سقف‌های آن ریخته است. ضلع غربی و ضلع جنوبی قلعه به وسیله چهار ستون نگه دارنده (پشت بند) استحكام بخشی شده است.

با توجه به بازدیدهای پی‌درپی از قلعه و وجود كارخانه و معدن گچ كه انفجارهای این معدن در فاصله 500 متری قلعه انجام می‌شود و هر انفجار باعث تخریب قسمتی از قلعه است.

این بنا در شرایط مطلوبی قرار ندارد ولی خوشبختانه با تمام این مشكلات، حدود و گمانه‌های تعیین حریم قلعه بار دیگر مشخص شده است و ضروری است كه یك برنامه پژوهشی باستانشناسی و عملیات اجرایی در قلعه «داو دختر» برای روشن شدن زوایای ناشناخته آن پیش‌بینی شود كه دست كم بتوان پی دیوارهای دفاعی و غیره را مشخص و از طبقات زیرین قلعه اطلاعات علمی و لازم را به دست آورد. چنانچه این كاوش علمی انجام شود، به طور حتم به اطلاعات كاربری واقعی قلعه، معابر و سبك معماری آن می‌توان دست یافت.

* عمارت صمیمی

در كتاب تاریخ بختیاری به قلم ابوالفتح اوژن بختیاری چنین آمده است كه پس از فوت اسفندیار خان سردار اسعد در سال 1321 هجری قمری، محمدحسین خان سپهدار و علیقلی خان (سردار دوم كه بعد از بنیانگذاران مشروطه شد) ضمن بازگشت از اروپا رهسپار دارالخلافه تهران شدند و در آنجا لقب سردار مفخمی را از مظفرالدین شاه دریافت و پس از مدت كوتاهی اقامت به زادگاه خویش مراجعت نمودند و محمدحسین خان به سمت ایلخانی و نجفقلی خان برادر بزرگتر وی به سمت ایلگری تعیین و مشغول به كار شدند، در همان زمان محمدحسین خان سپهدار بختیاری باتوجه به این كه علاقه مفرطی به رامهرمز داشت پاركی زیبا به همراه تجارتخانه‌های بسیار در قریه كیمه (یكی از قسمت‌های مهم رامهرمز) بنا نهاد و دختر امیرزاده بیگ زنگنه را هم كه یكی از روسای طایفه جانكی گرمسیر بود به ازدواج خود درآورد و به دلیل تعلق خاطرش به وی شوق فراوانی داشت كه در رامهرمز اقامت گزیند.

سپهبدار پیش از این كه بتواند در عمارتی كه بنا كرد استقرار یابد از دنیا رفت. پس از فوت محمدحسین خان سپهبدار در سال 1340 هـ.ق، محمد صمیمی به رامهرمز نقل مكان كرد و اجرای اصلاحات ارضی عمارت كیمه كه بعدا به عمارت صمیمی مشهور شد به نام وی ثبت شد.

* تاریخچه بنا

تاریخ ساخت این بنا به حدود 110 سال پیش بازمی‌گردد. این ساختمان كه یك خیابان در شمال آن واقع است، دو برج دیده‌بانی بسیار جالب در همان امتداد حد شمالی بعد از دروازه ورودی ساختمان داشته است.

همچنین اتاق‌های دو طرف آن در یك راهرو به عرض تقریبا سه یا چهار متر باز می‌شد و در میانه‌ها دارای یك محیط مدور با طاق ضربی بسیار زیبا و حوض آبی در وسط بود كه تقریبا یك طرف ضلع شمال تا در ورودی را می‌گرفت و برای سواران، نگهبان‌ها و مراجعین ساخته شده بود.

ضلع شرقی سراسر به یك بازار سرپوشیده منتهی می‌شد كه دارای دو در بود و در آن چند باب مغازه دو طرف مانند بازارهای قدیمی رامهرمز، اصفهان و دیگر شهرهای ایران ساخته شده بود كه متأسفانه از بین رفته است و از جنوب هم به روستای كیمه و از غرب به باغ وسیعی محدود می‌شد، عمارت با طراحی زیبا در واقع بر یك زیرزمین وسیع بنا شده است كه دور تا دور آنرا باغ مركبات و درختان سرسبز می‌پوشانید. در مقابل پله‌های ورودی آن استخری زیبا به چشم می‌خورد.

هنوز با آنكه اتاق‌های آنرا با دیواركشی تغییراتی داده‌اند و هر اتاق بزرگ به چند اتاق كوچكتر تبدیل شده است از بیرون می‌توان زیبایی طراح آن را تشخیص داد.

متأسفانه طی دوران‌های مختلف لطمات زیادی به ساختمان و درختان باغ آن وارد آمده است، با این حال در اتاق‌ها كه از بهترین چوب‌های زمان خود ساخته شده‌اند پس از حدود 110 سال كوچكترین آسیبی ندیده‌اند.

عین این ساختمان را مرحوم سپهدار به وسیله همان معمار نخستین بدون زیرزمین در روستای دستگرد امامزاده شهركرد ساخت كه آن هم از بین رفته و فقط قسمتی از دیوارهای محصوركننده آن باقی مانده است.آب پارك (عمارت) از طریق جویبارهایی در دهستان شهریاری و از جوی معروف به بورشاهی تأمین می‌شد.

یك رشته جوی در كنار جاده ورودی پارك (كه این جاده در شمال پارك ساخته شده است) آب حوض ساختمان را كه به طور گنبدی ساخته شده و محل استراحت سواران و مراجعین و محافظین بوده، تأمین می‌كرد. از این آب كه به طور مداوم جریان داشته باغ‌های پشت عمارت نیز آبیاری می‌شد.

پوشش گیاهی پارك بیشتر مركبات به ویژه پرتقال و نارنج بوده و گل‌های تزئینی مانند گل كاغذی با رنگ‌های مختلف (سرخ، نارنجی و بنفش) در حوالی حوض مقابل ساختمان اصلی در كناره‌های باغچه كاشته شده‌اند.

بنا متعلق به دوره قاجار بوده و كاربرد مسكونی داشته است.

این بنا دارای ایوان ستونداری است كه در سه سوی آن قرار دارد و فقط قسمت شرقی بنا ستون و ایوان ندارد.

زیرزمین بنا شامل راهرو، دو تالار، دهلیز و حوضخانه بوده است (كه در حال حاضر بدون حوض است.) خود بنا نیز شامل دو تالار بزرگ، یك تالار كوچك، سه اتاق، اتاق خدمتكار و اتاق نگهبان بوده و حمام و مطبخ نیز جزو الحاقات بعدی بنا است كه در انتهای قسمت شرقی ساخته شده‌اند.

مرمت عمارت صمیمی سال 84 توسط سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شروع شد كه همچنان ادامه دارد و باتوجه به اتمام مرمت كوشك مركزی عمارت، موزه تاریخی و مردم‌شناسی آن در دو بخش همكف و زیرزمین طراحی و اجرا شده است. در تالارهای موزه اشیای سفالی، شیشه‌ای و فلزی از دوره‌های مختلف پیش از تاریخ تا اسلامی شامل مهر، سفالینه‌های ته دگمه‌ای و لعاب‌دار، خمره‌های سفالی ویژه نگهداری آذوقه و مایعات، انواع بطری‌های شیشه‌ای، پیكرهای مذهبی و تزئینی و سنگ‌نوشته‌ها با خط میخی به نمایش گذاشته شده است.

روزنامه اطلاعات