بررسی نقش ضمایر متصل در ترکیبات بیش از دو جزء در زبانهای ایرانی

1391/3/18 ۰۴:۳۰

سالومه غلامی،مقاله بررسی نقش ضمایر متصل در ترکیبات بیش از دو جزء در زبانهای ایرانی را در نخستین همایش زبانها و گویشهای ایرانی (گذشته و حال) که در مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در حال برگزاری است، ارائه کرد.

سالومه غلامی،مقاله بررسی نقش ضمایر متصل در ترکیبات بیش از دو جزء در زبانهای ایرانی را در نخستین همایش زبانها و گویشهای ایرانی (گذشته و حال) که در مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در حال برگزاری است، ارائه کرد.
وی گفت:در میان زبانهای دنیا تنها شمار اندکی هستند که در آنها بیش از دو جزء قابلیت اتصال به یکدیگر را داشته باشند. در میان زبانهای غیر هند و اروپایی، زبانهای قفقازی بیش از همه دارای این ویژگی هستند. از زبانهای هند و اروپایی «هیتی» بهترین و کاملترین نمونه برای چنین ساختاری است. این زبان به گروه زبانهای آناتولی تعلق دارد و متون به این زبان از قدیمی‌ترین اسناد زبانهای هند و اروپایی به‌شمار می‌روند. زبان هیتی واژه بستهای بسیار متنوعی مانند ادات نقل قول، ادات انعکاسی، ضمایر متصل شخصی و ادات مکان دارد. هنگامی که این واژه بستها با یکدیگر به کار می‌روند دستور خاصی در ترتیب آنها وجود دارد. جالب اینجاست که در چنین ترکیباتی ضمایر شخصی متصل جایگاه ویژه خود را دارند و تنها می‌توانند در آن مکان ظاهر شوند. در جدول زیر محل ظاهر شدن ضمایر متصل و واژه بستهای دیگر در زبان هیتی نشان داده شده است:
1. ادات نقل قول
2. ضمایر اول و دوم شخص جمع رایی و برایی و سوم شخص جمع برایی
3. ضمایر سوم شخص مفرد و جمع فاعلی و رایی
4. ضمایر اول و دوم شخص مفرد رایی و برایی، سوم شخص مفرد برایی
5. ادات انعکاسی
6. ادات مکان
پرسشی که در اینجا ذهن ما را مشغول می‌کند این است که آیا در زبانهای ایرانی چنین ویژگی وجود دارد و اگر پاسخ مثبت است آیا می‌توانیم جایگاه ثابتی برای ظهور ضمایر متصل و واژه بستهای گوناگون مشخص کنیم. در این سخنرانی من کوشش می‌کنم که به این پرسشها پاسخ بگویم. بسیار جالب است که بدانیم در میان زبانهای ایرانی زبانهای سغدی، بلخی و خوارزمی ویژگیهای مشابهی را نشان می‌دهند. هر سه زبان مربوط به دوره میانه هستند. زبانهای سغدی و خوارزمی به گروه شرقی تعلق دارند و زبان بلخی، اگرچه از جهت مکانی در کنار زبانهای شرقی قرار می‌گیرد، به دلیل برخوردار بودن ازبرخی ویژگیهای دستوری زبانهای غربی، به عنوان زبانی شرقی ـ غربی یا پلی میان شرق و غرب مطرح می‌شود.
در این پژوهش من نخست، در این سه زبان، ترکیباتی که بیش از دو واژه بست دارند را جدا و سپس ویژگیهای آنها را با یکدیگر مقایسه می‌کنم. به نظر می‌رسد که در زبان بلخی حداکثر سه جزء می‌توانند به یکدیگر متصل شوند. متداول‌ترین این واژه بستها ضمایر شخصی، ضمایر اشاره، موصولات، ادات وجه تمنایی یا شرطی و قیدها هستند. جالب اینجاست که در این زبان حتی فعل هم می‌تواند به صورت واژه بست به کار رود. در زبان سغدی تا پنج جزء و در خوارزمی تا چهار جزء می‌توانند به یکدیگر متصل شوند که این در میان زبانهای ایرانی بسیار استثنایی است. حرف اضافه، ضمایر شخصی، متمم‌ساز و ادات از متداول‌ترین واژه بستها در این دو زبان هستند.

مثال از سغدی
Әβyart= دریافت کرد
Pačβant= پاسخ
čānō-ti-m-(a)n-č= از ـ متمم‌ساز ـ من، غیرفاعلی ـ آنها، غیرفاعلی ـ از
sarδ= سال
Θrē=3
Әst= است

سه سال می‌گذرد، از زمانی که من از آنها پاسخی دریافت کرده‌ام

مثال از بلخی
Φοþταδο = foštād= فرستاد
Ταρο = tar= آنجا
Ταοοανο = ταοοανο= تاوان
Πιδο= pid= در رابطه با
Φρογιþτιγο = froγištīg= سهم
ταδο-μ-ηιο= tādә-m-ēi= و ـ من ـ او

و من آنرا (به عنوان) سهم در رابطه با تاوان آنجا فرستادم

مثال از خوارزمی
’‛tm’d= i‛temād = اعتماد
’nc= әnc = نیست
ny-hy-cy-br =ne-hi-ci-bar= هیچ ـ او ـ هم ـ بر

به او هم هیچ اعتمادی نیست

با مقایسه این ساختارها می‌توان در پایان به این نتیجه رسید که آیا جایگاه ویژه‌ای برای ظهور ضمایر متصل در عبارتهای چند جزئی در زبانهای نام برده وجود دارد. نکته مهم دیگر بررسی ترتیب قرار گرفتن واژه بستها و ضمایر متصل است.