نوروز و تاريخ شفاهي

1391/1/14 ۰۴:۳۰

راهنمای گام به گام تاریخ شفاهی

نوروز و تاريخ شفاهي

دكتر کیانوش کیانی هفت‌لنگ

مشاورعالی و مدیر پروژه تاریخ شفاهی مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی




اشاره: نوروز فرصت مغتنمي است كه از آن مي توان و بايد بهره ها ي گوناگون برد.از جمله نوروز، فصل سفر و گشت و گذار در طبيعت و تماشاي آثار باستاني ويادگارهاي پيشينيان و ديد و بازديد از بستگان و دوستان و آشنايان است. از اين فرصت ارشمند مي توان در گردآوری و نگارش خاطرات و گفتگو با مطلعان حوادث و وقايع تاريخي استفاده كرد.موضوعي كه اگر با رعایت معیارهای علمی صورت پذیرد، به آن تاريخ شفاهي گفته مي شود. آنچه در پي مي آيد كه از منابع گوناگون داخلي و خارجي و تجربه شخصي فراهم آمده است؛ مي تواند به عنوان گامي نخست علاقه مندان را در اين مسير ياري نمايد.
تاریخ شفاهی چیست؟ گردآوری هدفمند و نظام مند گفته‌های افراد زنده دربارۀ تجارب ،دیده‌ها و یا شنیده های موثقشان از وقایع و اتفاقات تاریخی را،«تاریخ شفاهی» می‌گویند.
تاریخ شفاهی، صرفاً بیان فولکلور، سنت‌ها، شایعات و شنیده‌های بی‌پایه و اساس نیست به اين دليل كه این اطلاعات در آینده توسط محققان مختلف مورد استفاده قرار می گیرد. از این رو مورخان تاریخ شفاهی در تلاشند تا یافته‌های خود را صحت سنجی و اعتبارسنجی نموده، آنها را تحلیل کنند و دربسته تاریخی مناسب خود قرار دهند. به علاوه آنها مایلند به نحوی یافته‌های خود را ذخیره و نگهداری کنند که محققان بعدی و نسل‌های آتی نیز امکان استفاده از آنها را داشته باشند.
در پروژه‌های تاریخ شفاهی، فرد مصاحبه شونده مطالب وخاطراتی را در پاسخ به سئوالات مصاحبه کننده به خاطر آورده و بیان می‌نماید. مصاحبه کننده با گردآوری و انسجام‌دهی به این گفته‌ها سوابق تاریخی را به دست می‌آورد.
الگوی کار به این صورت است:
مصاحبه‌کننده
مصاحبه شونده
واقعه، اتفاق، خاطره=


ثبت سابقه تاریخی


سابقه تاریخی تاریخ شفاهی به حافظه شخص و گفته‌های شفاهی او بستگی دارد. ابزار گردآوری می‌تواند یادداشت‌برداری یا سایر ابزار به ویژه ضبط صوت و تصویر باشد.
از آنجائیکه دوره عمر افراد و تلاقی آن با موضوع مورد نظر با پروژه تاریخ شفاهی معمولاً محدودیت‌های زمانی دارد؛ تنها می‌توان یک دوره عمر به گذشته بازگشت. بنابراین این محدودیت با گذر هر نسل به جلو می‌رود. معمولاً این محدودیت منجر به سندروم (عارضه) اضطراب مورخان تاریخ شفاهی می‌شود. این سندروم بدان معنی است که از این واقعیت آگاه می‌شویم که اجزای واقعیت در هر لحظه در حال دور شدن از ما هستند یا به عبارتی ذرات و عناصر حقیقت در هر لحظه از زمان با شتاب در حال گذر و فاصله گرفتن ازما هستند.
البته ثبت و اتمام پروژه های تاریخ شفاهی، به مورخان احساس موفقیت و انجام یک کار بزرگ را نیز می‌دهد. این احساس که توانسته‌ایم بخشی از واقعیت پنهان درگذشته را که ارزش زیادی دارد، ثبت و ضبط نموده و براي آيندگان به يادگار بگذاريم،احساس خوشايندي است.
تاریخچهء تاریخ شفاهی:
تاریخ شفاهی یا استفاده از منابع تاریخ شفاهی عمدتاَ پس از جنگ دوم جهانی در اروپا نضبح گرفت؛یعنی زمانی که مورخان به دنبال شناخت جوامع دیگر از جمله کشورهای آفریقایی بودند؛ جوامعی که تاریخ مکتوب در آنها موجود نبود و تاریخ آنها به صورت سینه به سینه نقل می‌شد.
مراحل انجام یک پروژه تاریخ شفاهی:
1. تعیین موضوع اصلی؛
2. برنامه‌ریزی اجرای کار، تعیین مواردی از جمله بودجه، تبلیغات، ارزیابی، نیروی انسانی لازم، تجهیزات و زمان لازم؛
3. انجام تحقیقات زمینه‌ای؛
4. مصاحبه؛
5. مصاحبه‌های فرآیندی؛
6. ارزیابی مراحل قبلی (5 مرحله قبلی) و مصاحبه‌ها؛
7. سازماندهی یافته‌ها؛
8. آرشیو كردن مطالب؛
چه باید کرد؟
همه انسانها داستانها و خاطراتی برای گفتن دارند که می‌تواند بخشی از یک واقعه تاریخی باشد، بنابراین تجارب و خاطرات ما مبنای تاریخ شفاهی هستند، مشروط بر اینکه از یک تجربه فردی به یک تجربه جمعی تبدیل شوند. تاریخ شفاهی صرفاَ متعلق به افراد ثروتمند و معروف نیست، بلکه اشخاص عادی نیز می‌توانند موضوع تاریخ شفاهی قرار گیرند و با خاطرات و نقل دیده‌های خود مبنای بخشی از ثبت یک رخداد تاریخی شوند. این گونه است که تاریخ شفاهی ثبت خواهد شد و از بین نخواهد رفت.
هرشخصی داستانها، خاطرات، دیده‌ها و شنیده‌هایی منحصر به فرد خود را دارد که می‌تواند میراث گرانبهای یک خانواده یا جامعه باشد. به این ترتیب می‌توانیم تاریخ شفاهی خانواده خود را با فنون تاریخ نگاری شفاهی ثبت کنیم (كاري در ايام نوروز توسط جوانان و با كمك گرفثن از سالمندان به خوبي مي توان انجام داد). تاریخ شفاهی به اندازه ای انعطاف‌پذیر است که همگان در هر سن وسال و مرتبه‌ای می‌توانند با فنون آن آشنا شده و به تاریخ‌نگاری بپردازند.
برخی نگران این هستند که نتوانند به طرز شایسته‌ای به تاریخ‌‌نگاری شفاهی بپردازند؛ اما برخی بر این باورند که ضبط صدا بر روی یک نوار کاست کار آسانی است و بهتر از آن است که اساساً چیزی وجود نداشته باشد.
بنابراین با یک مصاحبه ساده یک ساعته یک فرد می‌تواند تاریخ شفاهيی را ایجاد کند که ارزش آن سال های بعد درک می‌شود. پس بهتر است همین امروز این کار را انجام پذیرد.

بخش 2 ـ خطوط راهنما و پیشنهادات:
چک لیست تاریخ‌شفاهی:
1. اهداف پژوهشی خود را معلوم کنید و اطمینان یابید که انجام تاریخ‌شفاهی می‌تواند در تحقق اهداف به شما کمک کند. شاید به این نتیجه برسید که اهداف‌تان تغییر کنند.
2. در ابتدا از منابع موجود تحقیق اولیه‌ای به شیوه‌ای غیر شفاهی مبادرت ورزید.
3. جامعه نمونه خود را مشخص کنید. افراد مصاحبه شونده را چگونه انتخاب می‌کنید/ با کاندیداهای مصاحبه تماس بگیرد و هدف و طرح خود را توضیح دهید و از آنها کمک بخواهید.
4. تجهیزات و لوازم کافی را تهیه نمائید (صوتی ـ تصویری).
5. از میکروفون مستقل برای کیفیت بالاتر استفاده کنید.
6. از سالم بودن و کارایی تجهیزات ثبت و ضبط خود مطمئن شوید و سپس شروع به انجام مصاحبه و ثبت گفته‌ها کنید.
7. فهرست سئوالات و موضوعات خود را برای مصاحبه کاملاً مشخص کنید.
8. چندین بار فرآیند مصاحبه را تمرین کنید و چک لیستی از اقدامات لازم برای مصاحبه تهیه کنید.
9. قرار ملاقات را کاملاً با دقت تعیین کنید و سر موقع حاضر شوید.
10. همه صداهای مزاحم را در هنگام مصاحبه حذف کنید و مطمئن شوید که تنها صدای مصاحبه شونده در حال ضبط است.
11. به مصاحبه شونده توضیح دهید که این یک مصاحبه است، هدف از آن چیست و چه راهبردی خواهد داشت.
12. هر سئوال یا جمله را با کلمات پرسشی استفهامی مانند کی، کجا، چرا، با چه کسی آغاز کنید.
13. با دقت و هوشیارانه گوش فرا دهید و در گفتار عجله نکنید و در هنگام گفتار مصاحبه شونده با سکوت کامل گوش فرا دهید.
14. در هر سئوال یک موضوع را مورد پرسش قرار دهید.
15. سئوالات را به صورت باز بپرسید تا در جواب اطلاعات بیشتری دریافت کنید.
16. در شروع مصاحبه از سئوالات دقیق در جزئیات کمتر استفاده کنید.
17. پس از اتمام سئوالات مصاحبه را با حالتی خوش به پایان رسانید.
18. مصاحبه بیش از 2 ساعت نشود (طولانی نشود).
19. به مصاحبه شونده فشار زیادی برای ارائه اطلاعات و به خاطرآوری خاطرات نیاورید. در پایان گفتگو از او به نحو شایسته‌ای تشکر کنید.
20. مستندات مانند عکس‌ها، اسناد و دست‌نوشته‌ها را در محل مناسبی قرار دهید.
21. پس از مصاحبه نکات مبهم راجع به مصاحبه را یادداشت کنید.
22. از کلیه نوارها و فایلهای ضبط شده، عکسها، دست‌نوشته‌ها و سایر مستندات جمع‌آوری شده کپی تهیه کنید و نسخه اصل را در مکانی مناسب محافظت کنید.
23. در صورت تمایل مصاحبه شونده نسخه‌ای از مصاحبه را در اختیار او نیز بگذارید.
24. برای فایل‌ها و نوارهایی که باید نگهداری شوند، مکان مناسبی در نظر داشته باشید.
نحوه پرسش سئوالات:
1. معمولاً بهتر است فهرستی از سئوالات و موضوعات را در ذهن خود داشته باشید.
2. در پرسشهای خود به نوعی سئوالات را مطرح کنید تا پاسخ‌های نسبتاً طولانی را مطالبه کند، نه پاسخ بلی یا خیر.
3. در ابتدای مصاحبه سئوالات کوتاه‌تر و آسانتر بپرسید و هنگامی که رابطه خوبی با مصاحبه شونده برقرار شد، سئوالات طولانی‌تر را بپرسید.
4. سئوالات را یکی یکی بپرسید.
5. در هنگام پاسخ سکوت کنید و خوب گوش دهید.
6. در صورت لزوم از عبارات تشویق کننده استفاده کنید، مانند «واقعاً جالب است»، «چقدر خوب به خاطر دارید» و جملاتی از این قبیل.
7. در صورت نیاز، برای روشن شدن سئوالات از مثال و توضیحات بیشتر استفاده کنید.
8. یک سئوال مهم را چندین بار تکرار کنید (در صورتیکه پاسخ لازم را نگرفته باشید).
9. برای درک بهتر برخی موضوعات مهم چندین سئوال پیاپی بپرسید.
10. در طول مصاحبه فعال، موظف و صبور باشید و به خواسته‌های مصاحبه شونده نیز پاسخ دهید.

بخش 3 ـ ثبت و یادداشت در مصاحبه:
ـ یادداشتهای میدانی مصاحبه‌گر:
لازم است پس از انجام مصاحبه، مصاحبه کننده با دقت یادداشتهای خود را مرتب‌سازی و دسته بندی کند. قبل از آنکه گذر زمان و گرفتاری‌های معمول مانع از این کار شود و یا فراموشی موجب تأخیر در انجام به موقع اینکار شود .به ویژه پاسخ سؤالاتی که به مکان، شخص خاص، نام‌ها و تاریخ‌ها، اصطلاحات و نظایر آن اشاره دارد در اولویت مرتب‌سازی قرار گیرد.
ـ فرم‌های زندگی نامه:
زندگی‌نامه افراد بسته به هدف پروژه می‌تواند از کم تا زیاد اطلاعات را در برداشته باشد. اطلاعات شخصی افراد می‌تواند برای بازیابی اطلاعات در آینده بسیار مفید باشند. فرم‌هایی که برای ثبت اطلاعات اشخاص به کار می‌رود، باید حاوی اطلاعات لازم باشند؛ به نحوی که در هر زمان امکان استفاده از آنها میسر شود و سایر محققان نیز بتواند از آنها استفاده کنند.
ـ فرم‌های نهایی انتشار اطلاعات:
معمولاً این فرم‌ها حاوی اطلاعات نهایی هستند که با ادبیات حقوقی نگارش می‌شوند، گرچه اغلب مورخان به دنبال فرم‌هایی هستند که با آنها راحت‌تر باشند. فرم‌های نهایی به مصاحبه شوندگان نشان می‌دهد که محتوای نهایی مورد استفاده از متن مصاحبه به چه شکلی است و به نوعی سوء تفاهم احتمالی را از بین می‌برد. علاوه بر آن، این فرم‌ها به مورخان شفاهی خاطر نشان می‌سازد که این مصاحبه شونده است که به ما اختیار استفاده از چیزی را داده است که مالک آن نیستیم. می‌توان انواع مختلفی از این فرم‌ها را طراحی کرد و یا از فرم‌های موجود معتبر استفاده کرد. در این فرم ها معمولاً اطلاعات مرتبط با افراد (مصاحبه‌گر و مصاحبه شونده، زمان، مکان، امضای تأیید، هدف مصاحبه، شرایط حقوقی قانونی و از این قبیل گنجانده می‌شود.
نکته: بالاخره تاریخ شفاهی اعتماد کنیم یا نه؟
ـ شایان ذکر است که تاریخ شفاهی نیز مانند هر روش دیگر تاریخ‌نگاری نکات غیرقابل پاسخ و ضعفی دارد. مورخان در این شیوه و کاربران محتوای تاریخی که به روش شفاهی گردآوری شده باید از مشکلات آن آگاه و پیوسته در تلاش باشندتا با گردآوری اطلاعات تکمیلی دانش خود را در مورد واقعه مورد نظر افزایش دهند.
ـ شناخت مشکلات احتمالی در فرآیند مصاحبه:
ـ برای مصاحبه شونده:
1. نگرانی و اضطراب در حین مصاحبه از اینکه صدایش ضبط می‌شود.
2. نگرانی از اینکه آیا حرفی که می‌زند ارزش نهایی تاریخی خواهد داشت یا خیر؟
3. چیزی به یاد نمی‌آورد (با کمک اسناد کتبی باید به یادآوری مطالب کمک کرد).
4. بخشهای زیادی از یک واقعه را به صورت فردی و ذهنی ساخته است (در حالیکه ما در تاریخ شفاهی با خاطره جمعی مواجه هستیم).
5. مایل به افشای خاطرات خود نیست و برای اینکار باید خیلی اطمینان پیدا کند. برخی خاطرات شخصی هستند و افراد تمایلی به واگویه آن ندارند.
6. مصاحبه شونده خط ذهنی را در ذکر حوادث دنبال نمی‌کند. بنابراین در هنگام نگارش نیز داستان به صورت شرح منظم تقدم و تأخر حوادث پیش نمی‌رود.
7. از دادن اطلاعات شخصی که ممکن است باعث خدشه‌دار شدن وجهه فعلی او شود، خودداری می‌کند.
8. بیشتر مایل است تا حرفهای خود را در یک جمع خودمانی بزند تا در حضور یک مورخ و تنها.

بخش 4 ـ نکاتی در خصوص تحقیقات در تاریخ‌نگاری شفاهی
ـ دقت تاریخ‌شفاهی چه میزان است؟
در هنگام اجرای پروژه تاریخ شفاهی باید از میزان صحت و سقم اطلاعات گردآوری شده و محدودیتهای تاریخ شفاهی آگاه بود. از جمله اینکه تاریخ شفاهی صرفاً نمی‌تواند به خودی خود اطلاعات صحیح و دقیقی از گذشته در اختیار ما قرار دهد.
از آنجا که تاریخ شفاهی بستگی کامل به افراد زنده دارد، باید از این نکته آگاه بود که فقط می‌توانیم به اندازه عمر یک فرد به گذشته باز گردیم. البته به خاطر ماهیت شفاهی تاریخ شفاهی که از مستندات مکتوب استفاده نمی‌کند، دامنه کسب اطلاعات در آن بیشتر است مثلاً با وجود فقدان مستندات مکتوب، گروههای اقلیت و زمانی موفق شده‌اند، بابت شفاهی تاریخ خود و دیگر کسانی که عقیده داشتند، افراد مهمی هستند، بخشهای مهمی از تاریخ شفاهی را ماندگار نمايند. دیگر آن طور نیست که تاریخ فقط برای افراد مشهور، ثروتمند و بزرگ باشد. اشخاص غیر معروف و معمولی نیز می‌توانند بخشی از تاریخ باشند.
فناوری نیز با ابزارهای پیشرفته ضبط صدا و تصویر به کمک تاریخ شفاهی آمده است.
البته تاریخ شفاهی نقاط ضعفی نیز دارد که نباید از آنها غفلت کرد از جمله:
ـ حافظه و خاطرات افراد با یکدیگر تفاوت دارد.
ـ آیا افرادی که خاطرات و حافظه خود را بیان می‌کنند، همه حوادث را درست و صحیح اعلام می‌کنند؟
آیا وقایع مهم برای همه از یک اهمیت یکسان برخوردار است؟
آیا گفته‌های افراد درباره یک نفر یا موضوع کاملاً منطبق با واقعیات است؟
البته بسیاری از این دست مشکلات در ثبت مکتوب تاریخ نیز احتمال دارد. مثلاً دخالت دادن تعجبات، نقطه‌نظرها و گرایشات شخصی، گروهی در بیان و نگارش وقایع از سوی مورخان، روزنامه‌نگاران، نویسندگان، کارگردانان و سایر افراد.
ـ در مورد فیلم نیز آیا چنین است؟ آری زیرا رسانه‌های تصویری نیز تنها بخشی از یک واقعه را نشان می‌دهند نه کل آن را. به علاوه ممکن است تصاویر ضبط شده بخشی از واقعه باشند که توسط تصویربردار و بر اساس گرایشات و سیلقه ضبط شده است، ولی واقعیت اصلی با آن متفاوت باشد.
بحث دیگر در تاریخ شفاهی نحوه نگارش پاسخ‌ها و گفته‌های مصاحبه شوندگان بر کاغذ است. آیا مورخ شفاهی همه گفته‌ها و پاسخ‌ها را بدون هیچ سانسور و دخل و تصرف بر روی کاغذ می‌آورد؟
به علاوه از منظر پاسخ دهنده یا مصاحبه شونده، آیا همه گفته‌های وی بیان صحیح واقعیت است؟
آیا همه جزئیات را به خاطر می‌آورد؟ آیا این خاطرات دقیقاً بیان و تشریح حوادث است یا نظرات و برداشت‌های شخصی فرد؟
در نهایت، یادداشت‌های ثبت شده از روی نوار و فایل‌های صوتی بیان کننده، زبان بدن و لحن گوینده نیستند. بنابراین خواننده نوشته را نمی‌تواند، تصویر روشنی از ناقل یا راوی حوادث داشته باشد. بنابراین مورخ تاریخ شفاهی باید از محدودیتها و ویژگیهای این نوع تاریخ آگاهی داشته و در هنگام استفاده این موارد را به خاطر داشته باشند.
ـ برای مصاحبه کننده:
1. اضطراب در بیان اهداف پروژه تاریخ‌نگاری شفاهی و ارتباط با مصاحبه شونده.
2. عدم انسجام و نظم در انجام امور.
3. عدم توجه کافی به گفته‌های مصاحبه شونده.
4. با پیش‌داوری به مصاحبه آمده و سئوالات جهت‌داری می‌پرسد.
5. از مصاحبه شونده انتقاد می‌کند.
6. از درجه و مرتبه اجتماعی متفاوتی با مصاحبه شونده است و ارتباط مناسب بر قرار نمی‌کند.
ـ مشکلات ناشی از صدا:
1. صدای کم و نارسای طرفین.
2. وجود اصوات مزاحم در محیط.
3. مصاحبه شوندگان با هم در یک زمان صحبت می‌کنند.
4. مخدوش شدن اطلاعات و فایل صوتی.
ـ در هنگام مصاحبه به این موارد توجه داشته باشید:
1. این فرد مصاحبه شونده بر چه اسامی انتخاب شده است؟ آیا انتخاب این افراد صحیح بوده است؟
2. آیا آمادگی کافی برای مصاحبه لازم دارم؟ آیا تجهیزات و لوازم کافی در اختیار دارم.
3. چه سئوالاتی را پرسیدم؟ کدام سئوالات بهتر است و پاسخ بهتری می‌گیرم؟
4. مکان مصاحبه کجا باشد بهتر است؟
5. آیا به اندازه کافی مصاحبه شونده مایل به گفتگو بود؟ آیا توانسته ام او را تشویق به پاسخگویی بهتر کنم؟
6. تا چه اندازه خاطرات او صحیح و دقیق بوده است؟
7. مصاحبه چگونه انجام شد؟ آیا به نحو مطلوبی به پایان رسید؟ آیا می‌توان مجدداً با این فرد ادامه مصاحبه داد؟
8. آیا یافته‌های این مصاحبه به کسب اهداف پروژه کمک کرده است؟
9. در هنگام پیاده‌سازی فایل صوتی ضبط شده، آیا به همان صورت اصلی پیاده‌سازی (یادداشت) می‌شود یا ویرایش بروی آن انجام خواهد شد.
10. کاربر نهایی مصاحبه و گزارشات کیست؟ آیا آنها استفاده مناسبی از این مطلب خواهد داشت؟
11. آیا در مرتبه دیگر مصاحبه، به همین شیوه اقدام خواهم کرد؟ یا شیوه ام را تغییر خواهم داد؟ با ان جه كه به اجمال گفته شد ايد مي رود كه علاقه مندان بتوانند از فرصت ديدار نوروزي استفاده نموده وگامي در اين مسير بردارند.خشنود خواهم شد اگر دوستان و علاقه مندان حاصل كار خودرا به نشاني اينجانب (مركز دائره المعارف بزرگ اسلامي) ارسال نمايند تا اگر نكاتي لازم بود مورد شور و بررسي قرار گيرد.
سال نو بر شما مبارك باد.