کتاب تذکرۀ اربیل (وقایع‌‌نامۀ آرِبلا) با ترجمه در مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی منتشر شد.

1390/12/15 ۰۳:۳۰

استادان و مترجمان فارسی عنوان این کتاب را وقايع نامۀ آربلا ثبت کرده‌اند. مترجم متن حاضر (محمود فاضلی بیرجندی) پس از صرف حدود پنج سال برای برگرداندن آن به فارسی و تهيۀ زيرنويس‌ها و توضيحات، به اقتضای سنت فارسی تذکره‌نويسی و پس از صلاحديد برخی صاحب نظران، بهتر ديد عنوان تذکرۀ اربيل را برای کتاب برگزيند.

به گزارش روابط عمومی مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی ، وقايع نامۀ آربلا يا تذکرۀ اربيل که در اصل متنی به زبان سريانی است، از منابع بکری است که در شناخت دورۀ متأخر اشکانيان و اوايل سلسلۀ ساسانی از ويژگی‌هايی برخوردار است. از جمله، اين متن چشم‌انداز تازه‌ای برای نگریستن به آن دوران در اختيار پژوهنده قرار می‌دهد. بدين معنی که این دوره از تاريخ ايران را از نگاه مسيحيانی در اختیار خواننده قرار می‌دهد که غالباً در معرض تعقیب‌و آزار از سوی دستگاه حکومت مرکزی و یا نمایندگان محلی حکومت ایران قرار داشتند. ویژگی دیگر کتاب حاضر، آشنا کردن خواننده با سلسله مراتب مسیحی و آگاه کردن او از چند و چون زندگی و روزگار مسیحیان ایرانی آن عصر است. تاریخ مسیحیان ایران مانند پیروان دیگر ادیان، آیین‌ها و فرقه‌ها، و نیز مانند تاریخ اقوام ساکن سرزمین ایران هنوز چنان که باید نوشته نشده است. دیگر ویژگی این متن، روایت دست اولی است که از نگاه مسیحیان به مغان و موبدان، و نیز نگاه اینان به مسیحیان و روابط این دو گروه از رهبران دینی مردم با همدیگر دارد. تذکرۀ اربیل، روایت مسیحیان از اوضاع ایران از اواخر اشکانیان تا سده‌های آغازین ساسانیان است. همانطور که اشاره شد، این کتاب متنی سریانی بوده است که مترجم حاضر افتخار دارد گزارشی از متن انگلیسی آن را در این کتاب به خوانندۀ فارسی‌زبان تقدیم دارد. اما از نقل اجمالی ادبیات سریانی و پیشینۀ این وقایع‌نامه نیز ناگزیر است.

آربلا یا اربیل که امروز مرکز استان کردستان عراق است، در آن روزگار کرسی مطرانی آدیابن (حدایب) و از امیرنشین‌های کوچک مرز غربی ایران بود. نخستین کلیسا در اربیل در روزگار اسحاق بنا شد. اسحاق سومین اسقفی است که شرح حالش در این کتاب آمده است. در این وقایع‌نامه نام‌های برخی از اسقف‌هایی که به شهادت رسیده‌اند نیز آمده است. اما زمان دقیق شهادت آنان محل تردید است و به نظر برخی مورخان شاید برخی تاریخ‌ها جز آن چیزی باشد که در این گزارش قید شده است.
متن وقایع‌نامه آربلا نخستین بار با ترجمه و تصحیح آلفونس مینگانا در سال 1907م/1286ش در لایپزیگ، زیر شمارۀ یکم از سلسله متن‌های سریانی منتشر شد. انتشار آن در آغاز شور و هیجانی به پا کرد؛ زیرا گمان مي‌رفت منبع مهم و دقيقي یافت شده که می‌تواند بخشهای ناشناختۀ تاریخ کهن مسیحیت سریانی را روشن کند. اما دیری نپایید که آن شور و هیجان فرونشست و پژوهش‌های محققان برجسته‌ای چون پاول پیترز، بر سندیت تاریخی این متن تردیدهایی وارد کرد. به این ترتیب تا سالهای اخیر، از نظر پژوهشگران سرياني وقايع‌نامۀ آربلا اثري نامعتبر بود. حال آن که این اثر، نزد محققان تاريخ و دين قوم يهود و نيز مورخان و متخصصان تاريخ ساساني از ارج و اعتبار ويژه‌ای برخوردار بوده است.
پیتر کاورو، آخرین ویراستار این اثر، در مقدمۀ کتاب می‌نویسد که اطلاعات تاریخی معتبری که در وقایع‌نامه ثبت است به مراتب بیش از آن چیزی است که تا پیش از این گمان می‌رفت. بنا به نظر کاورو متن‌های دیگری مثل تاریخ کلیسا اثر اوزیبیوس یا دیگر متون کهن از قبیل وقایع‌نامه‌ها و اعمال شهیدان، سندیت و اعتبار وقایع‌نامۀ آربلا را تأیید می‌کند.
راجر ايپسويچ نيز در مقدمۀ خود بر نسخۀ الکترونيک وقايع‌نامۀ آربلا مي‌نويسد که با توجه به مطالعات خود پیرامون اين اثر، با این نظر که وقايع‌نامۀ آربلا در زمان‌هاي کهن و با استفاده از منابع فراوان نگاشته شده، موافق است و دليل متقني نیافته است که آن را مجعول و متعلق به سده‌های اخير بشمارد. پاره‌اي از رويدادهاي مندرج در وقايع‌نامه، مانند گرويدن پقيدا از آيين مزدايي به مسيحيت نیز، با متوني که دربارۀ اعمال شهيدان نگاشته شده است و نيز با شهادت برخي اسقف‌هاي نخستين مانند شمشون، اسقف دوم اربیل، انطباق و موافقت دارد.
کتاب حاضر متنی بینا جغرافیائی و بینا فرهنگی است. توضیح آن که این اثر مباحثی از تاریخ کهن سرزمینی را بازمی‌گوید که امروزه به نام کردستان عراق شناخته می‌شود. در روزگاری که دو امپراتوری بزرگ ایران و روم برقرار و همسایۀ یکدیگر بودند، این سرزمین میان آن دو امپراتوری دست به دست می‌گشت. خاستگاه کتاب حاضر نیز همان جغرافیائی است که ویژگی آن، تغییر مدام بوده است. اما از آن جغرافیا و سرنوشت اهالی آن، به دلیل همان دست به دست شدن‌های مکرر، اطلاعات اندکی برجای مانده است. امتیاز ویژۀ این کتاب، دست اول و ناب بودن اطلاعاتی است که دربارۀ آن سرزمین و آن مردم در بردارد. به ویژه اینکه احوال مسیحیان آشوری آن خطه را باز می‌گوید و بازتاب مشاهدات و خاطرات آنها از هر دو امپراتوری است.
تذکرۀ اربیل با ترجمه محمود فاضلی بیرجندی در مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی در 185صفحه منتشر شده است.